फिल्मी रोमान्स म्हटला की आपल्या डोळ्यासमोर थेट टायटॅनिकमधले बोटीच्या अगदी टोकाशी हात पसरून ऊभे असलेले नायक नायिका येतात किंवा हिन्दी चित्रपटातली शिफ़ॉनच्या साडीतली मादक नायिका आणि टर्टलनेकचा फुल स्वेटर घातलेला नायक आणि पार्श्वभूमीला आल्प्स ची शुभ्रता हे येतं. ते दृश्य कितीही मोहून टाकणारं असलं, तरी हे स्वप्न सत्यात उतरणं कठीण आहे हे वास्तव, नजरेआड करता येत नाही.
पण चित्रपटातला असूनही सत्यात उतरण्याची शक्यता असलेला अतिशय तरल काव्यात्म रोमान्स बघायचा असेल तर किनारामधलं हे गाणंं ऐकायचं - एकही ख्वाब कई बार देखा हैं मैने. बघता आलं तर उत्तमच. मर्दानी देखणेपणाचं मूर्तीमंत उदाहरण धर्मेंद्र आणि गोड, काळजात गुदगुल्या करणारी हेमा ह्यांनी पडद्यावर साक्षात रोमान्स जिवंत केलाय.
पण निव्वळ गाणंं ऐकलं तरी एक अवर्णनीय अशी रोमँटीक अनुभूती आपल्याला होते हे गाणं ऐकताना. कारण ह्यातला रोमान्स सामान्यातल्या सामान्याला सुद्धा अनुभवता येण्यासारखा आहे. ह्या गीताचे शब्द, संगीत आणि गायकी तो अनुभव आपल्याला देण्यास समर्थ आहेत.
तो : एक ही ख़्वाब कई बार देखा है मैं ने
तूने साड़ी में उरस ली है मेरी; चाबियाँ घर की
और चली आयी है; बस यूँही, मेरा हाथ पकड़ कर
एक ही ख़्वाब कई बार ...
आजकालच्या उत्तान श्रुंगारयुगात हे चित्र थोडं मागासलेपणाचं वाटेल कदाचित. पण त्याची सखी त्याचा हात धरून, त्याच्या घराची स्वामिनी आणि जीवनसंगिनी बनून त्याच्या घरी येतेय, ही त्याच्या स्वप्नाची सुरूवात आहे. तिने तिच्या साडीला त्याच्या घराच्या चाव्या बांधल्या आहेत. किती अलवारपणे ही ओळ तिच्या ग्रुहस्वामिनी बनण्याची आणि त्या दोघांंच्या सहजीवनाची कल्पना श्रोत्यांना देते पहा.
मेज़ पर फूल सजाते हुए देखा है कई बार
और बिस्तर से कई बार जगाया है तुझको
चलते फिरते तेरे कदमों की वह आहट भी सुनी है
एक ही ख़्वाब कई बार ...
त्याची जीवनसंगिनी व् त्याची ग्रुहलक्ष्मी बनलेली ती मग त्याच्या स्वप्नात, घरात रोज वावरताना त्याला दिसत रहाते, जाणवत रहाते - कधी मेजावरच्या फुलदाणीत फुलं सजवताना; तर कधी बिछान्यात निर्धास्त व् निरागस झोपलेल्या तिला जागं करणारा तो आणि विश्वासाने झोपलेली ती; तर कधी तिच्या घरातील वावराची नुसती चाहूल येत रहाते. त्याला तिचा तो वावर, तिचं घर सजवणं; ते तसं विश्वासाने निजणं, ह्या गोष्टी एक अनामिक समाधान देत राहतात आणि त्यातून त्याची तिच्यावरची प्रीत मनात फुलारत रहाते, मनाचा कोपरा न् कोपरा सुगंधित करत रहाते.
तो : क्यों? चिट्ठी है या कविता?
ती : अभी तक तो कविता है
ती : ला ल ला ल ला
तो : गुनगुनाती हुई निकली है नहा कर जब भी
और? अपने भीगे हुए बालों से टपकता पानी
मेरे चेहरे पे छिटक देती है तू,टिकु की बच्ची;
एक ही ख़्वाब कई बार ...
सकाळच्या वेळी, रात्रीची धुंदी तनामनात साठवून आळसावत लोळत पडलेल्या त्याच्या चेहेऱ्यावर, न्हाऊन ताजी टवटवीत झालेली ती, आपलें ओले केस झटकून, त्याच्यावर पाण्याचे थेंब उडवून त्याला छेडत जागा करते आणि तो परत तिला खेचून मिठीत घ्यायच्या आत ती, त्याच्यापासून थोsss डीशी दूर पळते. कोणाही नवपरिणित जोडप्याच्या घरकुलातील हे दृश्य असू शकतं. ह्यात कामुकता आहे पण ती सभ्यतेच्या व् शालीनतेच्या मर्यादेत आहे. भडक, बीभत्स वा ऊच्छ्रुंखल नाही. त्यात एक गोडवा आहे जो त्या कामुकतेच्या आड असलेल्या सहवासाच्या गोडव्याला अधोरेखित करतो.
ताश के पत्तों पे, लड़ती है कभी कभी खेल में मुझसे
और कभी लड़ती भी है ऐसे के बस खेल रही है मुझसे
और आग़ोश में नन्हे को लिये
ती : Will you shut up?
दोघे : ला ल ल ला ...
हा सहवास व् त्या सहवासाची ओढ हे तर दांपत्यजीवनात अतिशय महत्वाचे. तो सहवास आणि एकमेकांना एकमेकांची होणारी सवय - दैनंदिन घटनांतून ती सवय वाढत जाते - कळत नकळत. छोट्या छोट्या गोष्टीतून. जशी पत्ते खेळताना होणारी खेळातली खरीखुरी पण निरागस तेव्हढ्यापुरतीच टिकणारी भांडणं. तर कधी सगळ्या संसाराला एक निरागस खेळाप्रमाणे बनवून नीरसता, तोचतोचपणा घालवणारी जणू खेळच अशी लटकी भांडणं - आणि ही खरीखोटी भांडणं भांडणारी ती. काय सहजतेनी काव्य बहरतय पहा.
म्हटलं तर एक संवाद, एक गद्य संवाद. म्हटलं तर एक कविता - त्या सहजीवनाचा आत्मा असलेल्या सहजतेला, प्रीतीला, प्रणयाला, खोडकर लटक्या भांडणाना नेमक्या शब्दांच्या कोन्दणात बसवणारी कविता - जी ह्या नात्याचा गाभा असलेल्या अलवारतेला, हळूवारपणाला जपते.
आणि मग त्या सहजीवनातला तो हवाहवासा वाटणारा व्रुद्धीचा टप्पा जिथे दोघांचं विश्व तिघांचं होतं. आणि त्याच्या स्वप्नातसुद्धा ह्या टप्प्याच्या शक्यतेवर ती लाजते. काय अफलातून प्रणयरम्यता आहे. ते लाजणं आहे म्हणून नवजीवनाबद्दलची ती सूचना इतकी सुंदर वाटते. तिथे अपार्थिवाची जाण नकळत मनात आहे. स्रुजनाची सुन्दरता त्या लाजण्यामुळे आहे. (ते कालबाह्य होणं हा समाजाचा करंटेपणा आहे.)
तो: और जानती हो टिकु, जब तुम्हारा ये ख़्वाब देखा था,
अपने बिस्तर पे मैं उस वक़्त पड़ा जाग रहा था
आणि हा खास गुलज़ार टच. हे सगळं स्वप्न तो पहातोय त्याच्या बिछान्यात पडून उघड्या डोळ्यांनी. हे उघड्या डोळ्यानी बघितलेलं स्वप्न प्रत्यक्षात उतरवण्याची त्याची मनिषा आहे.
तशी तर इतरही गाणी असतील तत्कालीन घरगुती वातावरणाच्या पार्श्वभूमीवर आधारित चित्रपटातून ज्यात सोज्वळ प्रणय दाखवला असेल. काव्य, संगीत सुरेख असतील.
पण जवळपास गद्य संवाद ह्या प्रकारात बसणारं हे काव्य. ते इतकं सहज आहे की ते कुणालाही सुचू शकतं. त्यासाठी शब्द नाहीत तर सन्वेदनशीलता हवी. मग ओठातून बाहेर पडणारं वाक्य आपोआप कविता बनत जातं. ही सहजता, आणि सन्वेदनशीलता ही ह्या गाण्याच्या गीतकाराची खासियत. ह्या साध्या शब्दातून तो एक अप्रतिम प्रणयरम्य स्वप्नचित्र उभं करतो जे वास्तववादी असूनही त्यातील स्वप्नीलता वास्तवाने शबलित होत नाही.
अशा ह्या साध्या, सहज शब्दातील अद्भुत् कवितेला, गीतात परिवर्तित करणारं संगीतदेखील तितकच साधं, सहज आणि म्हणूनच अद्भुत. जवळपास संपूर्ण गाण्यात संगीत म्हणून फक्त गिटार वापरलेली आहे. गिटारच्या तारांच्या खालच्या ते मधल्या पट्टीतील सुरावटी - कुणी हळूच गुणगुणत असावं अशा, ज्यांचंअस्तित्व वेगळं असं सांगितल्याखेरीज जाणवत नाही, पण त्या थांबल्या काही क्षण, की क्षणांपूर्वीचं त्यांचं अस्तित्व मनात जाग्रुत होतं.
त्या कवितेतील भावनांंप्रमाणेच हळूवार, शब्दांप्रमाणेच सहज आणि अंतरंगात प्रणयरम्यता असलेलं ते संगीत - फक्त एका वाद्यातून अकल्पनीयपणे अप्रतिम ध्वनीपरिणाम साधणारं. संगीतकाराची, गीतामधील शब्द, चित्रपटातील गीताची जागा व पार्श्वभूमी आणि गीताचा, कथेचा व पात्रांचा मूड ह्यांची एकत्रित समज; हे ह्या गीताचं संगीत अद्भुत बनवतात. गुलज़ारच्या शब्दांच्या संवेदनशीलतेला पंचमचं संगीत आवाज देतं आणि भूपेंद्रच्या अप्रतिम भारदस्त आणि तरीही मखमली मुलायम गळ्यातून बाहेर पडत ते एका दैवी कलाक्रुतीला जन्म देतं.
हा खरा अजरामर रोमान्स. कारण, ह्या गीताचे शब्द, संगीत व आवाज ह्यांचा स्थायीभाव आहे तो स्वप्नील रोमान्स.
एक ही ख्वाब कई बार देखा हैं मैने.
-------- मनिष मोहिले
