काल परत एकदा "पंचम अनमिक्स्ड" बघत होतो रात्री. माझा anytime विरंगुळा आहे तो. जरी तो वृत्तपट अनेक वेळा बघितला असला मी; तरी त्यातील वेगवेगळ्या गाण्यांच्या निर्मितीच्या वेळचे पंचमच्या अफलातून अद्भुत सृजनशीलतेचे, कलात्मक निर्मितीक्षमतेचे, मला तितकेच कौतुक वाटत रहाते. संगीत क्षेत्रातील विविध दिग्गजांनी उलगडून दाखवलेले त्याच्या संगीत बुद्धिमत्तेचे विविध पैलू आणि कंगोरे ह्यांचा तितकाच अचंबा वाटत रहातो. दरवेळी त्याच्या एक से एक बढकर गाण्यांच्या जन्मकथा ऐकताना मी तितक्याच तल्लीनतेने ऐकतो. दरवेळी तोच काटा माझ्या अंगावर येतो. काही गाण्यांचे संगीत वा धून ऐकताना डोळ्यांच्या कडा नकळत ओलावतात. कुणी ह्यास वेडेपण म्हणेल पण त्यातच माझं माणूस असणं दडलेले आहे.
तर काल हा वृत्तपट परत एकदा पाहताना शांतनू मोइत्रा चं एक वाक्य "रजिस्टर" झालं. तो म्हणतो की "RD was constantly negating the idea of form." म्हणजेच, पंचम सतत आपलं संगीत एक विशिष्ट शैली किंवा आकृतीबंध ह्यात अडकून राहू नये ह्यासाठी विचारशील व प्रयत्नशील असायचा. हे वाक्य ऐकले आणि मला एकदम माझ्याच "पिकासो व ज्ञानेश्र्वर" ह्या माझ्या आधीच्या एका लेखाची आठवण झाली. त्यात पिकासोच्या एका जगप्रसिद्ध वक्तव्याबद्दल (quote), मी लिहिलं होतं. पिकासो म्हणतो "मी चार वर्षांच्या सरावानंतर हुबेहूब राफाएलच्या शैलीत चित्र काढण्यात यशस्वी झालो पण एका लहान मुलासारखं चित्र काढण्यासाठी पूर्ण आयुष्य खर्ची घालावं लागेल असं वाटतं." थोडक्यात पिकासो देखील हेच अधोरेखित करू इच्छित होता की प्रत्येक कलाविष्कार हा नित्यनूतन हवा. त्यासाठी कलाकाराची सृजनशील विचारप्रक्रिया जी प्रत्येक कलाविष्काराची जन्मदात्री असते ती सतत नवनवोन्मेषशालिनी असायला हवी. ती जर एक विशिष्ट शैली वा आकृतीबंध ह्यात अडकत नसेल, प्रेरणा, प्रकटन यासंदर्भात साच्यात अडकत नसेल तर निर्माण होणारा कलाविष्कार नित्यनूतन असेल जसे बालकांचे मन व त्यामुळे नित्यनूतन असलेले त्यांचे विचार आणि प्रकटन.
इकडे पंचम बद्दल बोलताना त्याचे सहकलाकार व सुहृद हेच सांगत की त्याच्यात लहान मूल कसं दडलेले होते. मनात येईल ते करून टाकायचं. त्यामुळेच अजरामर ठरलेल्या कित्येक गीतांचे संगीत देणारा हा मनस्वी संगीत दिग्दर्शक, आपल्या recording studio मध्ये, लुंगी नेसून ह्या टोकापासून ते त्या टोकापर्यंत नाच करताना लाजायचा नाही. हेच मूलपण, हीच मनस्विता त्याच्या संगीतात दिसून येते. गुलझार नी सांगितल्याप्रमाणे, किताब मधल्या " अ, आ, इ, ई, मास्टर जी की आयी चिठ्ठी" गाण्याचं रेकॉर्डिंग करताना त्याने चक्क शाळेतल्या खऱ्याखुऱ्या बाकड्याना वाजवून हवा तो ध्वनी परिणाम साधला होता.
पंचम वरील माझ्या आधीच्या लेखात दिलेली सर्व उदाहरणे, ज्यात त्याने प्रत्येकवेळी कसे नावीन्यपूर्ण प्रयोग केले हे सांगितलेले आहे, त्या सर्व प्रयोग करण्यामागची ही एक विचारधारा शांतनूच्या त्या वाक्यातून स्पष्ट होते.
"Pancham Unmixed" मध्ये गौतम राजाध्यक्ष सांगतो त्याप्रमाणे मुळात monophonic म्हणजेच एकध्वनीत्व हा स्वभाव असलेल्या भारतीय संगीतात, पंचम ने polyphonic अर्थात बहुध्वनीत्व पद्धतीच्या संगीताचा उपयोग करून एक नवीन परिणाम साधला आणि भारतीय चित्रपट संगीतात एक नवे पर्व सुरू केले. प्रस्थापित साचा वा शैली नाकारण्याच्या पंचमच्या प्रवासाची ही सुरुवात म्हणता येईल.
त्यानंतर मग, वेगवेगळ्या परिणामांना साधण्यासाठी त्याने वेगवेगळी तंत्र व क्लृप्त्या वापरल्या. मग तो गायक / गायिकेचा आवाज असेल - (दुनिया मे लोगोंको मधला स्वतःचा आवाज, सत्ते पे सत्ता मधल्या बाबूच्या एन्ट्री ला असलेल्या पार्श्वसंगीतात, Annnette ला गुळण्या करत गायला लावून साधलेला परिणाम), किंवा दररोजच्या आयुष्यातील वस्तूंचा वाद्य म्हणून केलेला उपयोग असेल (मेहबूबा मेहबूबा गाण्यातील सुरूवातीला अर्ध्या भरलेल्या बियर बाटल्यांत फूंका मारून साधलेला परिणाम किंवा शोलेमध्येच जेव्हा जेव्हा गब्बर पडद्या वर येतो तेव्हाचे ते विशिष्ट पार्श्वसंगीत, जोशिले मधला हे साबा गाण्यात वापरलेला नंदीबैलाच्या बुगु वुगु बगु चा उपयोग).
किंवा एखाद्या गाण्यास कशा पद्धतीचे संगीत असावे ह्यामधील आगळा प्रयोग असेल (मेरा नाम है शब्बो ह्या गाण्यात संवादात्मक गीताला दिलेले संगीत किंवा हम किसी से कम नहीं मधली चार अफलातून गाण्यांची ती सुप्रसिद्ध medly), रेकॉर्डिंग चे तंत्रज्ञान वापरण्यातील प्रयोग असेल (जसा क्या जानू सजन, जानें जा ढूॅंढता फिर रहा, छोटी सी कहानी से, आओ आओ जानें जहाॅं ह्या गीतात वापरलेले twin track तंत्रज्ञान) किंवा एकाच गाण्यात अगदी खालची पट्टी ते अगदी वरची पट्टी असा गायक /गायिकेच्या गळ्याचा (आवाजाचा) प्रवास असेल (पडोसन मधील मै चली मैं चली मध्ये शेवटी एकदम वरची पट्टी, जानें जा ढूॅंढता फिर रहा मधला तो मंद्र ते तार सप्तकातील प्रवास किंवा प्यार हमे किस मोड पे ले आया मधला तोच प्रवास).
किंवा गाण्याच्या मूड (स्वभावलहर) प्रमाणे बदलणारे संगीत असेल - प्यार हमे किस मोड पे ले आया मधलं पहिल्या कडव्याचे संगीत ऐका जिथे सगळे भाऊ आता आपल्या प्रेमाची नैय्या पार कशी होणार म्हणून निराश आणि हिरमुसले झालेले आहेत आणि तेच दुसऱ्या कडव्याचे संगीत ऐका ज्यात मार्ग सापडल्यामुळे त्यांच्यात जो जोश,उत्साह भरलेला आहे - हे दोन्ही मूड निव्वळ पंचमच्या संगीतातून रसिकांपर्यंत पोचतात. दिल पडोसी है मधल्या रात चुपचाप दबे पाॅंव चली जाती है च्या चालीतील आणि संगीतातील ती मन व आसमंत भरून टाकणारी निष्क्रीय निराशा त्या संगीतातून मनात झिरपते. त्याच album मधल्या कोई दिया जले कही चं haunting music एक अनामिक हुरहुर, अस्वस्थता आपल्यापर्यंत पोचवते. दम मारो दम मधली नशेबाजांचे नशेत गुंगून डोलणं आणि थिरकणं त्या संगीताच्या प्रकृतीत आहे. तेरे बिना जिंदगी से कोई शिकवा तो नहीं मधलं आयुष्य जाणल्यानंतर आणि आपापल्या वाटा चोखाळल्यानंतर एकमेकांवरील प्रेमाच्या जाणीवेतून होणारी भावनिक उलघाल, पंचम इतक्या प्रभावीपणे, क्वचित कोणी पोचवू शकला असता रसिकांपर्यंत. अशी अनंत उदाहरणं असतील. चित्रपटाची कथा, पात्रांचे कथेतील स्थान आणि प्रवास आणि गाण्याची situation व शब्द ह्याना एका धाग्यात बांधत धून, ताल, ठेका, लय, स्वरसंमेलन, स्वरमेळ, वाद्यवृंदाचा तोल सांभाळत असं गीत द्यायचं जे वर उल्लेखलेल्या वैशिष्ट्यांना अधोरेखित करत त्या अद्भुत संगीत कलाविष्काराचे वेगळेपण दाखवेल पण गाण्याच्या चित्रपटातील स्थानाला आणि चित्रपटाच्या कथेला धक्का ना लावता उलट पूरक ठरेल. हे इतक्या लीलया साध्य करण्यासाठी दरवेळी त्या त्या प्रसंगाशी, मनस्थितीशी एकरूप होणं अत्यंत आवश्यक आहे आणि त्यासाठी एक शैली किंवा साचा, आकृतीबंध ह्यात न अडकणे हे तितकेच आवश्यक आहे. हे जेव्हा कलाकार सहज पणे करण्याइतका प्रतिभावंत असतो तेव्हा मेरा कुछ सामान तुम्हारे पास पडा है, दिन जा रहे है के रातोंके साये, एक ही ख्वाब कई बार, हुजूर इस कदर भी ना, लकडी की काठी, फिर से आईयो बदरा बिदेसी, कुछ ना कहो कुछ भी ना कहो, धन्नो की ऑंखोंमे, पिया बावरी, आजा आजा मैं यूॅं प्यार तेरा अशी संपूर्ण वेगवेगळ्या मूड्सची; धून, लय, ताल, छंद, ठेका, स्वरसंमेलन, स्वरमेळ आणि वाद्यवृंद ह्यांची जादू रसिक मनावर दशकांसाठी पसरवणारी गाणी जन्माला येतात.
काहीं मध्ये rhythm महत्त्वाचा, तर काहींमध्ये melody, तर काहींमध्ये side rhythm, तर इतर काहींमध्ये ह्यांचे combination. A constant negation of idea of form.
आणि अशा ह्या अद्वितीय संगीतकाराच्या शेवटच्या चित्रपटामधील ते अद्भुत गाणं - एक लडकी को देखा तो ऐसा लगा - फक्त एका melody भवती उभारलेले ते सूरविश्र्व - a proof that true genius lies in simplicity.
आज पंचमच्या जयंतीच्या निमित्ताने, चित्रपट संगीतातील माझ्या देवाला - आर डी ला वाहिलेली ही श्रद्धांजली. One of the finest composer, who constantly negated the idea of form.
---- मनिष मोहिले
No comments:
Post a Comment