पंचम - चित्रपट संगीत जगतातील देव माणूस

पंचम लेखमालेतील माझा हा पाचवा लेख. पहिल्या लेखात एस डी चा मुलगा असूनही, केवळ एस डी चा मुलगा बनून न रहाता स्वतःची आर डी उर्फ पंचम अशी जगाला ओळख करून देणाऱ्या, एक उद्गाता संगीत दिग्दर्शक बनलेल्या पंचम च्या कारकीर्दीचा थोडक्यात आढावा मी घेतला होता. दुसऱ्या लेखात ब्रह्मानंद सिंग यांच्या पंचम अनमिक्स्ड ह्या अप्रतिम वृत्तपटाच्या आधारे पंचमच्या सांगीतिक बुद्धिमत्ता व प्रतिभा आणि त्या आधारे त्याने केलेले संगीत चमत्कार ह्याबद्दल लिहिलं होतं; तर तिसऱ्या लेखात पंचमच्या, माझ्या खास आवडीच्या काही निवडक गाण्यांबद्दल लिहिलं होतं. चौथ्या लेखात एक वेगळाच धागा मी पकडला होता. RD negating the idea of form, constantly - थोडक्यात, एका साच्यात किंवा शैलीत किंवा आकृतीबंधात न अडकणारे संगीत देणाऱ्या पंचम ची ओळख करून देण्याचा प्रयत्न केला ज्यात माधव विजयच्या चित्रफितींची खूप मदत झाली.

मात्र, इतकं सगळं लिहून देखील पंचमच्या अद्भुत संगीत जीवनातील कित्येक अमूल्य गोष्टी किंवा आठवणी सांगायच्या बाकीच रहातात, ज्यामधून त्याच्या प्रतिभेच्या इतर पैलूंवर प्रकाश पडतो जसे पंचम ची चित्रपटाला संगीत देताना, एक माध्यम म्हणून चित्रपट माध्यमाविषयीची समज, शास्त्रीय संगीतावर असलेली त्याची पकड, संगीतातून विशिष्ट परिस्थिती किंवा मनस्थिती रसिकांपर्यंत पोहोचवायची त्याची अद्भुत हातोटी, गीतकाराच्या शब्दांबद्दलची त्याची समज आणि इतर अनेक. आणि त्या सगळ्यातून एक जाणवत राहतं की राहुल देव बर्मन हा खरच देवाघरचा माणूस होता. एक संगीतकार म्हणून तर होताच, कारण इतकी अफाट प्रतिभा देवाचा लाडका असलेल्यालाच मिळू शकते. पण एक माणूस म्हणून देखील तो फार मोठा होता. हे दोन्ही पैलू तपासून बघू.

चित्रपटाच्या कथेमध्ये जिथे गाणं येतं, ती परिस्थिती, पात्रांची मनस्थिती ह्याप्रमाणे अचूक आणि सुरेल संगीत देण्यात पंचम चा हात धरणारा विरळाच कोणी असेल. त्यामधून चित्रपट माध्यमाबद्दल पंचम ची जी समज होती, ती समज दिसून यायची.
हे चित्रपटातील situation प्रमाणे संगीत द्यायचे हा जो पंचम चा गुणविशेष आहे त्याचं उत्कृष्ट उदाहरण आहे प्यार का मौसम मधलं तुम बिन जाऊ कहाॅं, हे किशोर आणि रफीचे tandem.
एकाच tune वरच्या (चालीवरच्या)गाण्याची चार भिन्न रूपं four different versions - जी चित्रपटात चार भिन्न situations ला आहेत. आता ह्या चार versions मध्ये फक्त arrangement अर्थात वाद्यमेळ बदलून पंचम नी काय करामत केलीय बघा.

पहिली situation - गायक किशोर. पडद्यावर भारत भूषण मोकळ्या माळरानावर घराच्या अंगणात बसून मेंडोलिन वर गातोय. समोर मुलगा आणि बाजूला बायको - निरुपा रॉय. तिथे मेंडोलिन आणि इतर सहाय्यक तालवाद्य आणि yodeling effect - कारण मोकळ्या वर आहे गाणं.
दुसरी situation - घरापासून दूर आणि बायको मुलाशी फाटाफूट झालेला भणंग भारत भूषण. अंत:करणात दु:ख आहे. तिथे फक्त तंतू वाद्य आणि दु:खी सुरावट. गायक पुन्हा किशोर.
तिसरी situation - शशी कपूर आणि आशा पारेख चा रोमान्स. गायक रफी. वाद्य - मेंडोलिन, ॲकॉरडियन आणि इतर. पण त्या मेंडोलिन, ॲकॉरडियन मधून रोमँटिक मूड ची निर्मिती.
चौथी situation - शशी व आशा पारेख मधील तणाव. एक dramatic situation. गायक परत रफी. पण ह्यावेळेस पियानो आणि ऊंच सूरातील व्हायोलिन. भावनिक उलघाल त्या संगीतातून समोर येते.

एक चाल. दोन गायक. चार situations. चार versions आणि फक्त वाद्यमेळ (arrangement) बदलून पिक्चरमधल्या त्या त्या situation ला साजेसं संगीत जे त्या situation चा मूड, पात्रांची मानसिक
स्थिती आपल्यापर्यंत पोचवते. पंचम वर देवी सरस्वती चा वरदहस्त होता तो असा.

निव्वळ हेच नाही तर एखादा मूड देखील पंचमच्या संगीतातून रसिकांपर्यंत पोचत असे. उदाहरणार्थ एखादी अशी situation जिथे पडद्यावरील कलाकार नशेत आहे. आता ही नशा, पंचमच्या संगीतातून जाणवायची. त्यातही, ज्या पद्धतीची नशा, ती नशा दाखवणारे संगीत. विश्वास नाही बसत ? ही बघा उदाहरणं.

चित्रपट आप की कसम. गाणं - जय जय शिव शंकर. आता ह्या गाण्यात राजेश खन्ना आणि मुमताज भांग पिऊन झिंगतात आणि त्यावेळेस हे गाणं आहे. पंचम नी, फक्त ढोलक, बगलबच्चा आणि काही तालवाद्ये ह्यांच्या मदतीने असं काही डोलायला लावणारं संगीत दिलंय की त्या तालातून खरोखर नजरेसमोर भांग घोटली जात असल्याची जाणीव रसिक मनाला होते. भांगेची अशी नशा की; जिच्या प्रभावाखाली माणूस स्वत:च्या ताब्यात असतोही  आणि नसातोही ती नशा त्या ठेक्यातून जाणवत राहते. तो ठेका, भांगेच्या नशेप्रमाणेच एक मस्तीभरी नशा कानसेन रसिकांना देतो. तो ठेका ऐकून श्रोता देखील डोलू लागतो जणू भांगेच्या नशेत डुलतोय. ते घोटणं, ते डुलणं - सगळं त्या ठेक्यात आहे.
चित्रपट हरे रामा हरे कृष्णा. गाणं दम मारो दम. इथे नशा आहे ड्रग्सची. चरस, गांजा अशा अंमली पदार्थांची. त्या नशेची जात वेगळी. अंमली पदार्थांचे सेवन करणाऱ्याला; सुन्न करणारी, त्याच्या जाणीवा एका वेगळ्याच जगात घेऊन जाणारी आणि तरीही आपण आनंदात तरंगत आहोत असं त्याला वाटायला लावणारी ती नशा.  गाण्याच्या सुरूवातीचा तो आवाज आणि त्यानंतर चा strings चा effect. असं वाटतं की जणू एखाद्या चरस पिणाऱ्या व्यक्तीच्या मेंदूत बसून ते ध्वनी परिणाम आपण ऐकतोय - as a result of the pot being inhaled by that person. तो परिणाम अधिक परिणामकारकपणे जाणवावा ह्यासाठी आशाताई नी सुद्धा त्या संगीत ध्वनी सारखा आवाज काढत गाणं म्हटलंय - दम मारो दम ssss आ असं.
भांग झाली. चरस, गांजा झाले. आता राहिली व्हिस्की. चित्रपट चंदन का पलना. गाणं शराबी मेरा नाम. गायिका चक्क लता. इथे पंचम नी असा विचार केला की व्हिस्कीच्या नशेतला माणूस, एक पाऊल तिरकं पडलं की परत मागे घेऊन मग सरळ पाऊल टाकतो. तर हा त्याचा पॅटर्न तीन beats मध्ये बसतो ज्यात तो झिंगून पाऊल तिरकं टाकतो - एक. मग स्वतः ला थांबवून पाऊल मागे घेतो - दोन आणि मग इच्छित पाऊल टाकतो - तीन. म्हणून ह्या तीन beats मधला, दोन नंबरचा अर्थात मधला beat महत्त्वाचा. तेव्हा त्या गाण्यात पंचम नी waltz च्या तीन beats च्या ठेक्याला एका वेगळ्या पद्धतीने वाजवत व्हिस्कीची नशा रसिकांच्या मनात जागवली.
पंचम ची गाणी ऐकताना म्हणूनच कधी बाह्य नशा, अनिवार्य नसते. खरं तर गरजच नसते बाह्य नशेची. ज्याच्या संगीतात इतकी मदभरी नशा ठासून भरलेय, त्याचं संगीत ऐकताना बाह्य नशेची गरज काय ?  काय एक एक नशीली गाणी दिलीत पंचम नी.

पंचम ची अतिशय प्रसिद्ध झालेली गाणी तर आहेतच जशी ऑंधी, इजाजत, अमरप्रेम, किनारा, खुशबू, लिबास, खूबसूरत, ग्रेट गॅम्बलर, हम किसी से कम नही, कुदरत, गोलमाल, सत्ते पे सत्ता, शोले, मासूम ई. चित्रपटातील. पण इतरही अनेक आहेत जशी बहुत दूर मुझे चले जाना हैं (हीरा पन्ना), ऐसा समा ना होता (जमीन आसमान), रोज रोज ऑंखो तले एक ही सपना पले (जीवा), मौसम प्यार का रंग बदलता रहे, मेरी तरह अल्ला करे तेरा किसी पे आये दिल, चंद रोज और मेरी जाॅं चंद रोज, तुम दिलवालोंके आगे (सितमगर), ऐसा कभी हुवा नही, तू, तू हैं वही (यह वादा रहा), कहीं ना जा आज कहीं मत जा (बडे दिलवाला),  तुम से मिलके जिंदगी को यूॅं लगा (चोर पोलीस), फिर से आइयो बदरा बिदेसी (नमकीन), अच्छी नहीं सनम दिल्लगी दिले बेकरारसे (राखी और हथकडी), ऐ सागर की लहरों, यह कोरी करारी कुॅंवारी नजर, रंग ए मेहफिल (समुंदर) आणि अशीच कितीक.
बरं, फक्त संगीताकडेच लक्ष द्या किंवा फक्त situation कडेच लक्ष द्या असं ही नाही. शब्दांकडे सुद्धा त्याचं तितकाच लक्ष असायचं. गीतकाराचे शब्द आपल्या संगीतावर कसे परिणाम करू शकतील किंवा त्या गीतकाराच्या शब्दांसाठी आपलं संगीत कसं हवं हा विचारदेखील असायचा गाण्यास संगीत देताना. अगदी बारीक गोष्टींचा देखील त्यात विचार असायचा.
आता हेच बघा ना. यह वादा रहा मधलं तू, तू हैं वही दिल ने जिसे, हे एक अतिशय मधुर आणि सुश्राव्य गीत. आता हा पिक्चर बनवण्याचे मुळात रमेश बहलला सुचले ते The Promise नावाचा इंग्रजी सिनेमा बघून. गोष्ट अशी की रमेश बहल, गुलशन बावरा आणि पंचम तिघे आठवड्यातून दोन तीन वेळा रमेश बहल कडे सपत्नीक जमून डिनर करत आणि नंतर एक इंग्रजी पिक्चर बघत. त्यात हा The Promise त्यांनी दोनतीनदा बघितला. त्यावर हिंदी पिक्चर बनवायचा हे ठरलं. आता तो इंग्रजी पिक्चर बघताना एकदा आर डी एकदम विचारात गढून गेलेला पाहून गुलशन नी त्याला विचारलं की काय झालं. त्यावर पंचम म्हणाला की माझ्या डोक्यात काही notes (सूर) येताहेत हे इंग्रजी संगीतातील सूर आहेत. पण आपल्या ह्या पिक्चर मध्ये बघ मी ते कसे अस्सल हिंदुस्तानी रुपात पेश करतो ते. आणि हा किस्सा कळल्यावर तू, तू हैं वही ची सुरुवात ऐकताना ते जाणवतं. हे गाणं बसवताना, पंचम नी गुलशन बावरा ला गाऊन दाखवली सुरावट - ला लारा लारा ला, लाह लाह ला लाला ला ला; ला लाला ला ला, ला ला ला ला ला. आणि तो म्हणाला की हे ला ला ऐकून इथे कहा वगैरे नको लिहूस. इथे vowel म्हणजे सूरच हवा आणि म्हणून गुलशन बावरा नी लिहिलं - तू, तू हैं वही.
दुसरं उदाहरण जुर्मानाचं. गीताचे बोल आहेत सावन के झुले पडे हैं. ह्या गीतात मुखडा संपतो तो तुम चले आओ ह्या ओळीनी आणि ही ओळ चार वेळा गायली जाते. आता ह्यात जी त्या ओळीची फेक आणि चाल आहे ती चारही वेळा गाण्याच्या तीव्रतेमध्ये भिन्न आहे. पहिल्यांदा फक्त बोलावणे आहे तर दुसऱ्या वेळी ती साद आहे. तिसऱ्या वेळी ती आतून, मनापासून घातलेली साद आहे तर चौथ्या वेळी ही जाणीव होऊन की तो कदाचित येणार नाही, ती एक स्वगत ओळ आहे. आता हे भावनेच्या तीव्रतेमधील फरक, पंचम ने ज्या पद्धतीने ती ओळ चार वेगळ्या प्रकारे पेश केलीय, त्यातून जाणवतात. ह्याला म्हणतात संगीत रसिकांपर्यंत पोचवणे.
तिसरं उदाहरण - चित्रपट ऑंधी. गीत - इस मोड से जाते हैं. आता ह्या गाण्यात एक ओळ आहे ऑंधीसी तरह उडकर, एक राह गुजरती हैं, शरमाती हुई कोई  कदमोंसे उतरती हैं. इथे ऑंधीसी तरह उडकर, एक राह गुजरती हैं, हा सगळा भाग high notes अर्थात वरच्या सूरात आहे आणि ऑंधी वर एक फिरत आहे. तर दुसरा भाग शरमाती हुई कोई  कदमोंसे उतरती हैं हा लो notes अर्थात खालच्या सूरात आहे. ह्याला म्हणतात शब्दांमधले बारकावे अचूक टिपत संगीत देणे.

असं असून सुद्धा आर डी म्हणजे पाश्चात्य संगीताचे अनुकरण असं समीकरण बरेच दिवस होतं. किंबहुना, पंचम इहलोकीतून गेल्यावरच त्याच्यावर अधिक स्तुतीसुमने उधळली गेली. मान्य की त्याच्या बऱ्याच गाण्यांच्या वाद्यमेळ्यावर पाश्चात्य संगीताचा प्रभाव होता पण म्हणून आर डी म्हणजे फक्त पाश्चात्य संगीत असं सरसकट विधान करणे अगदी चुकीचे आहे.

असा आरोप करणाऱ्या व्यक्तीने भारतीय शास्त्रीय संगीतात आर डी ने बांधलेली गाणी ऐकली नाहीत हाच ह्याचा अर्थ होतो. माझ्या लेख मालेतील पहिल्याच लेखात मी अशा गाण्यांपैकी दहा एक निवडक गाण्यांची यादी दिली होती. ती यादी पाहूनच लक्षात येते की शास्त्रीय संगीताचा गाढा अभ्यास असल्याखेरीज हे काम अशक्य आहे. आता माधव विजयच्या चित्रफिती पाहून समजलेल्या काही करामती सांगतो पंचमच्या.

चित्रपट नमकीन. गीत - राह पे राहते हैं. ह्यात मुखड्यानंतर आणि अंतऱ्या आधी कोरस आहे - साम, साम साम असा. ह्यातला जो सा आहे तो वास्तविक सरगम मधला पा आहे. तसा तो कोरस चा पहिला बीट/ सूर म्हणून षड्जाच्या जागी आहे पण तो आहे पा.
आणि असं फक्त हे एकच गाणं नाही. मुसाफिर नामक एक प्रदर्शित न होऊ शकलेला चित्रपट. रेखावर चित्रीत झालेले एक गीत. इथे सावन साॅंवरी अँंखिया हे गाण्याचे बोल आहेत ज्यात सावन चा सा हा पहिला असला, गाणं त्याने सुरू होत असलं तरी तो सरगम मधला नी आहे.
पहिल्या गाण्यात पा हा सा आहे तर दुसऱ्या गाण्यात नी हा सा आहे. थोडक्यात किशोरीताईंच्या आई  म्हणाल्या होत्या त्याप्रमाणे सरगम मधला कोणताही सूर षड्ज बनू शकतो. पंचम नी ते करून दाखवलं.  आता हे ज्याची शास्त्रीय संगीतावर कमालीची पकड आहे तोच करू शकतो. कोणी इतर असा विचारही करू शकणार नाही.
शास्त्रीय संगीतातील मींड, किताब मधील धन्नो की ऑंखोंमे ची सुरुवात होते तीच मुळी मींड घेत. हूजूर इस कदर भी ना (मासूम) मध्ये सुरूवातीची आलापी आणि मुखड्याची सुरूवात ह्यात पंचम नी मूर्च्छनेचा (modes in Jazz / modulations in wester classical) फार सुरेख उपयोग केला आहे. ह्यात आलापी आसावरी मध्ये आहे तर मुखडा कल्याण मध्ये. सूर तेच ठेवले. फक्त सा ची जागा बदलली. सप्तक बदललं.

अमरप्रेमचं रैना बीती जाये, परिचयचं बीती ना बिताये रैना, छोटे नवाबचं घर आजा घिर आये बदरा, दिल पडोसी हैं मधलं भीनी भीनी भोर, भोर आयी - ही नमुन्यादाखल ची काही गाणी आणि वर दिलेली उदाहरणं ह्यातून दिसणारा शास्त्रीय संगीताचा पंचमचा अभ्यास अफाट आहे.

आता ही इतकी सांगीतिक बुद्धिमत्ता असायला आणि ती वापरण्याचं कौशल्य असायला माणूस देवाघरचाच असायला हवा. हो ना?

असा हा देवाघरचा माणूस मनानी देखील तसाच होता. जितकं त्याचं संगीत निर्मळ, साफ, मनस्वी, अद्भुत; तसंच त्याचं मन आणि वागणं. कोणाला टाकून बोलणं नाही. कोणाची निंदा नाही. दुसऱ्याचं मोठेपण, चांगुलपणा, गुण जाणणारं, नुसतं जाणणारं नाही तर जगाला देखील ते सांगण्याइतकं मोठं मन. टीम मधल्या कोणाची आर्थिक अडचण असेल तर डाव्या हाताला कळायचं नाही, उजव्या हाताने केलेली मदत.

राजाराम वागळे - नमकहराम चे निर्माते. आपल्या चित्रपटांच्या संगीतासाठी ते कायम शंकर जयकिशन ला घेत कारण जयकिशन ही त्यांची कायम पहिली निवड असायची. पण नमकहराम सुरू करायच्या आधीच जयकिशन हे जग सोडून गेला होता. तरी त्यांनी शंकरदा ना चित्रपट करण्याविषयी गल घातली. पण शंकरदा, आपला मित्र आणि पार्टनर गमावल्याच्या दु:खात होते. त्यांनी नकार दिला आणि पंचमचे नाव सुचवले. त्याप्रमाणे, वागळे पंचम कडे आले. त्यांनी पंचमला सांगितले की मी शंकरजींची परवानगी घेऊन तुमच्याकडे आलोय. पण तरी, पंचम स्वतः जाऊन शंकरजीना भेटले आणि स्वतः त्यांच्याकडून परवानगी घेऊनच मग वागळेना होकार दिला.
मग प्रश्न निघाला मानधनाचा. पंचम त्यावेळेस हिंदी चित्रपट सृष्टीतील सर्वात आघाडीचा संगीत दिग्दर्शक होता. वागळे म्हणाले की मानधन किती घेणार ते आधी सांगा. पंचम नी विचारलं की तुम्ही मला आर डी म्हणून चित्रपट करू देताय की जयकिशन नाही म्हणून ? वागळे नी तितकंच स्पष्ट उत्तर दिलं की जयकिशन नाही म्हणून. तेव्हा पंचम म्हणाला की तर मग मी मानधन न घेता तुमच्या चित्रपटाला संगीत देईन. कारण मी जयकिशनजींचा प्रतिनिधी म्हणून इथे आहे. पंचम म्हणून नाही. आता पैसे घेणे मला शोभणार नाही. हे संगीत माझ्याकडून जयकिशनजीना श्रद्धांजली आहे. आणि वागळेंकडे काम करताना पुढील बावीस वर्ष पंचम ह्याच तत्वाला जागला. बरं काम यथा तथा केलं असं ही नाही हे नमक हराम ची गाणी ऐकून कळतं.

ह्याच पंचम नी वागळेंचीच एक मराठी मालिका करताना नंदू भेंडेंकडून अपेक्षित गायकी घेता येत नाही ह्यासाठी गायक बदलला पण आधी ह्या बद्दल नंदू ची माफी मागितली की मला तुमच्याकडून हे गीत हवं तसं गाऊन घेता येत नाही. आपण नंतर कधी एकत्र काम करू आणि मगच गायक बदलला.

शम्मी कपूर ला, RD बसवत असलेली एक tune आवडली म्हणून त्याला ती देऊन टाकली की यह tune तुम्हारी. पुढे ती प्रत्यक्ष वापरली गेली वीसेक वर्षानी जेव्हा शम्मी बापाचा रोल करत होता. चित्रपट जमीर. गीत - तुम भी चलो हम भी चले. मानधन शून्य. श्रेय नामावलीत संगीत दिग्दर्शक म्हणून सपन चक्रवर्ती कारण जमीर चे संगीत दिग्दर्शक ते होते. शम्मी घरचा. सपन घरचा. असा होता पंचम. साफ दिलाचा, निर्मळ मनाचा, मनस्वी. त्याच्या संगीता सारखा.
चित्रपट संगीत क्षेत्रातला देवाघरचा माणूस.

---- मनिष मोहिले.