अहमदाबादची वृक्षसृष्टी - २

आज दिनांक १३ जुलै २०२१. आज सकाळी ऑफीसला जाताना नेहमीप्रमाणे रेडीओवर ध्वनितचा कार्यक्रम ऐकत होतो. पावसाळ्याचे दिवस असल्यामुळे त्याचा वार्षिक ट्री इडियट चा सहावा मौसम सुरू झाला आहे. त्याच संदर्भात रिझवान कादरी ह्या इतिहासकारांची मुलाखत सुरू होती ज्यात ते अहमदाबादच्या वृक्षसृष्टीच्या इतिहासाबद्दल बोलत होते. नवताड समोशांसाठी प्रसिद्ध असलेल्या नवताड ह्या भागात एकेकाळी नऊ ताडाची झाडे होती. इतकंच नाही तर काही संत्र्यांची झाडं देखील होती हे ऐकून मी अचंबित झालो.

दुर्दैवाने वेळेच्या अभावी पूर्ण मुलाखत ऐकू शकलो नाही पण  Instagram वरच्या ट्रीज ऑफ अहमदाबादची पुन्हा एकदा आठवण झाली. संध्याकाळी घरी आल्यावर ट्रीज ऑफ अहमदाबादच्या इन्स्टा पेजला भेट दिली -- नवीन पोस्ट बघायला. 

थलतेजचा अमृतालाल 

थलतेज विभागातील श्री. मिस्त्री ह्यांच्या बंगल्याच्या आवारात जवळपास पन्नास वर्ष जुने एक कडुनिंबाचे झाड आहे. जणू मिस्त्री कुटुंबातील एक सदस्यच. त्याचं नाव आहे अमृतलाल. 

१९७८ साली जेव्हा बंगला बांधायला घेतला तेव्हा जे रोपटे लावले त्याचा आज विशाल असा वृक्ष झाला आहे ज्याच्या खोडाचा घेर आहे २.७५ मीटर आणि पर्णसंभाराचा व्यास साधारण २० मीटर. घरातल्या नातवंडांसाठी ते अमृतलाल अंकल आहेत. ह्या विशाल वृक्षाच्या आशीर्वादाने बहरलेली स्वत:ची अशी एक परिस्थितीकी आहे. बंगल्याबाहेरचे डांबरी रस्ते, आजूबाजूची वाढती वस्ती ह्यामुळे अमृतलाल ची मुळे बरेचदा वर येतात. त्याच्या सावलीत इतर कुठलंही झाड वाढू शकत नाही. त्याच्या फांद्या बरेचदा मोडून खाली पडतात. पण तरीही त्याचा एक रुबाब आहे. एक मान आहे. आपुलकी आहे. त्याच्या सावलीत जगणारी पक्षी, प्राणी ह्यांची एक छोटी परिस्थितीकी आहे. जणू एखाद्या कुटुंबवत्सल गृहस्थाचे कुटुंब असावे तशी.  ह्या झाडाचे फोटोज् बघितले की आपल्या घरातही असा एखादा वडीलाधारा वृक्ष असावा असं वाटतं. 

मोटेरा स्टेडियम रोडचा वड - 

अहमदाबादमधील एक अजून मोठ्ठा वृक्ष. Trees of Ahmedabad ची स्वयंसेवक मंडळी अहमदाबादच्या वृक्षासृष्टीचा जो नकाशा बनावताहेत त्यात वेगवेगळ्या प्रकारचे नकाशे ह्या अंतर्गत वर्गीकरण करण्याचा प्रयत्न देखील ते करत आहेत. उदा. आपल्या प्रजातीची कमाल उंची गाठलेली झाडे, पक्ष्यांच्या घरट्यावर आधारीत, सर्वात जुनी झाडे इत्यादी. ह्यातील सर्वात जुने वृक्ष ह्या वर्गात त्यांनी विशेष उल्लेख केला आहे मोटेरा स्टेडियम रोडवरील वडाचा. ८.७५ मीटर घेराच्या ह्या विशाल वटवृक्षाचा पर्णसंभार आहे २७.९ मीटरचा. त्या विस्तारात रहाणारी काही मंडळी ह्या वडाला देवस्थानी मानतात. हे झाड कोणी कापण्याचा प्रयत्न करत नाही ह्याबद्दल सर्वच जागरूक असतात. इतके की ही स्वयंसेवक टोळी झाडाची मापे घेत असताना सर्वाँना प्रथम हे झाड तोडण्याचा कार्यक्रम योजून मापे घेतआहेत का अशी शंका येऊन त्यांना अटकाव सुद्धा झाला. अजूनही विशेष झाडांबद्दल तरी जनतेला आपुलकी आहे हे त्यातल्या त्यात बरं आहे.

रेडीओवर मुलाखतीत ऐकलेला अहमदाबादच्या वृक्षसृष्टीचा इतिहास ह्या विषयाची ह्या गटाच्या कामाशी संगती लावण्याचा प्रयत्न करत असता माझ्या लक्षात आलं की ही मंडळी तर सद्यपरिस्थितीमधील वृक्षसृष्टीचे नकाशेच नाही तर पुरावे तयार करताहेत - भविष्यात हे आजचे नकाशे इतिहासाचे पुरावे बनतील. बरं, ही उत्साही तरुण मंडळी फक्त नोंद करून इतिकर्तव्यता मानत आहेत असं नाही. ते सक्रिय योगदान सुद्धा देऊन इतिहास बनवत आहेत. एखाद्या विभागातील माती, हवामान यानुसार जी स्थानिक झाडे आहेत त्यांची लागवड व जतन करून अहमदाबादची वृक्षसंपदा वाढवण्याबरोबरच पर्यावरणास जपत आहेत.

-- मनिष मोहिले.

छंद नवे.

*छायासृजन - Shadowlogy*

लहान असताना दिवे गेल्यावर मेणबत्त्यांच्या प्रकाशात भिंतीवरती बोटांच्या हालचाली करुन हरीण किंवा ससा बनवायचा खेळ आपण बहुतेक सगळे जण खेळलो असू. लहानपणी ज्या गोष्टीची गंमत वाटायची, पुढे आयुष्याच्या रोजच्या रहाटगाडग्यात ती

गंमत आणि तो खेळ कुठल्याकुठे हरवूनही गेले असं म्हणायला हरकत नाही. जास्तीत जास्त मुलं लहान असताना त्यांना दिवे गेले असताना manage करायला एक विकल्प म्हणून भिंतीवर सावल्यातून आकार बनवले असतील तेव्हढीच ऐक पुनर्भेट. त्यातही आजकाल कुमारावस्थेत असलेल्या पिढीला आपल्या लहानपणी दाखवलेली ही गंमत आठवतही नसेल. म्हणजे पुढच्या पिढीकडे हा खेळ जाण्याची शक्यता खूपच कमी.

अशा काळात एका व्यक्तीने दररोज कमीत कमी एक कलाकृती बनवीन असा संकल्प करत २०१६ पासून ते आत्तापर्यंत दैन्ंदिन आयुष्यातील वस्तूंच्या सावल्या व त्याभोवती रेखाटलेली रेखाचित्रे ह्यातून हजारो कलाकृती बनवल्या आहेत. रोज एक हा त्याचा संकल्प अजूनही अबाधित आहे. ह्या कलाकाराचं नाव आहे व्हिन्सेन्ट बाल आणि त्याच्या ह्या अनोख्या छंदाचं नाव आहे Shadowlogy अर्थात छायासृजन.

व्हिन्सेन्ट बाल हा एक बेल्जियन चित्रपट दिग्दर्शक आहे जो त्याच्या The Zigzag Kid, Tour de France, The Bloody Olive इ. चित्रपटांसाठी नावजला गेलेला आहे. आपल्या एका कधीच ना बनलेल्या चित्रपटाबद्दल विचार करत बसलेला असताना चहाच्या कपाच्या सावलीत हत्तीचा आभास त्याला झाला आणि तिथून

 छायासृजनाच्या त्याच्या अनोख्या प्रवासाला सुरूवात झाली. त्यावर त्याने Shadowlogy नावाचं पुस्तकदेखील लिहीलं.

ह्या व्हिन्सेन्ट बालच्या मुलाखतीची एक तीन साडेतीन मिनीटांची चित्रफीत नुकतीच माझ्या पहाण्यात आली. त्यात तो म्हणतो की छायासृजन करताना पूर्वग्रह वा पूर्वकल्पना मनात न ठेवता विचार करणे खूप गरजेचे आहे. सुरुवातीला नवीन कल्पना सुचायला अडचण येत नाही. पण काही काळानंतर पुनरावृत्ती होणार नाही ह्याकडे लक्ष द्यावं लागतं. शिवाय नैसर्गिक प्रकाश वापरुन छायासृजन करताना, 

प्रकाशाचा कोन आणि त्यामुळे निर्माण होणारी सावली हे स्थल काल सापेक्ष असल्यामुळे, त्या विशिष्ट जागी, एका विवक्षित वेळेवर अगदी छोट्या कालावधीत निर्माण झालेली छाया आणि हाताशी असलेली सामग्री ह्यान्चा विचार करून पटकन एखादी रेखाकृती वा कलाकृती बनवणे हा सृजनात्मक दृष्ट्या आव्हानात्मक भाग आहे. अर्थात ह्यावर उत्तर हे आहे की अंधार करून वीजेच्या दिव्याचा वापर करणे. ह्यात तो वस्तू ठेवायची जागा, पद्धत व् वीजेच्या दिव्याचा कोन ह्यात फेरफार करुन रेखाचित्रे निर्माण करतो. ह्यामागील भूमिती वा शास्त्र ह्यान्चा विचार करुन व्हिन्सेन्टने ह्या छन्दाला नाव दिले Shadowlogy. छायासृजन हे पर्यायी मराठी नाव हे मला सुचलेले नाव आहे ज्यात ह्या छन्दातील सृजनशीलतेवर भर आहे. 

अर्थात त्यातही व्हिन्सेन्ट म्हणतो त्याप्रमाणे एखादा दिवस खूप छान असतो कारण कित्येक रेखाचित्रे बनतात तर कित्येकदा तासचे तास घालवून सुद्धा एकही कलाकृती निर्माण करता येत नाही.

एक अजून महत्वाची गोष्ट म्हणजे निवडलेली वस्तू आणि तिच्या सावलीतून निर्माण केलेली रेखाचित्रे ही सर्वस्वी भिन्न असतात - कारण त्या रेखाचित्राची जन्मदात्री ही  कलाकाराची सृजनशील विचारक्रिया असतें. 

एक वेगळा छंद ज्यातून निखळ समाधान व आनंद मिळू शकतो.

https://youth.be/JX-1D663QtA

*सूर्यचित्रकला - Heliography* 

लहान असताना खेळलेला दुसरा खेळ म्हणजे भिंगातून कागदावर एककेन्द्रीत केलेले किरण पाडत कागद जाळणे वा त्याला भोक पाडणे. पण हेच तन्त्र वापरत मोठेमोठी चित्रे बनवता येतात आणि ह्या कलेचे नाव आहे सूर्यचित्रण / सूर्यलेखन - Heliography.

छायासृजनाशी बऱ्यापैकी विरोधाभासी असणारा हा दुसरा छंद - सूर्यचित्रकला वा सूर्यलेखन. विरोधाभासी अशा अर्थाने की ह्यात सावलीऐवजी भिंग / पत्रा / वीजेच्या दिवा ह्यावर पडणारे सूर्यकिरण एककेन्द्रीत करून canvas वर पाडून, त्या ठिकाणचा canvas जाळत चित्रनिर्मिती करायची ह्यात छायेऐवजी एककेन्द्रीत प्रकाशकिरणान्चा वापर आहे, ऐनवेळी चित्राचा विचार करण्याऐवजी, सम्पूर्ण चित्र मनात तपशीलासहीत तयार हवं आणि प्रत्येक चित्रनिर्मितीमागे पुष्कळ अधिक वेळ लागणे. 

फेसबुकवर एका कलाकाराला अशा पद्धतीने सूर्यचित्रे बनवतानाचा व्हीडीओ पाहून मी अवाक झालो. Canvas वर उतरणारी टी सर्व चित्रे, सर्व तपशील आणि canvas ची परिमाणे ह्यान्च्या संदर्भात त्याच्या मनात किती स्पष्ट रेखाटलेली आहेत हे बघून अचन्बित व्ह्यायला होते. 

छायासृजनाच्या तुलनेत सूर्यचित्रण / सूर्यलेखन हा फक्त छंद राहात नसून व्यावसायिक कला देखील असू शकते. हेलीओग्राफी ह्या नावावर गूगल सर्च केल्यावर Niceopher Niepce च्या नावाने एक सम्पूर्ण नवे दालन आपल्यापुढे खुले होते.

https://www.facebook.com/amazing.w1/videos/695632337497667/?sfnsn=wiwspwa

छंद आपल्याला सर्वांनां असतात. मात्र, त्यातील वेगळेपणामुळे उठून दिसणारे आणि माझ्या साठी नवीन असलेले हे दोन - 

छायासृजन व सूर्हचित्रण / सूर्यलेखन.

---- मनिष मोहिले