छंद नवे.

*छायासृजन - Shadowlogy*

लहान असताना दिवे गेल्यावर मेणबत्त्यांच्या प्रकाशात भिंतीवरती बोटांच्या हालचाली करुन हरीण किंवा ससा बनवायचा खेळ आपण बहुतेक सगळे जण खेळलो असू. लहानपणी ज्या गोष्टीची गंमत वाटायची, पुढे आयुष्याच्या रोजच्या रहाटगाडग्यात ती

गंमत आणि तो खेळ कुठल्याकुठे हरवूनही गेले असं म्हणायला हरकत नाही. जास्तीत जास्त मुलं लहान असताना त्यांना दिवे गेले असताना manage करायला एक विकल्प म्हणून भिंतीवर सावल्यातून आकार बनवले असतील तेव्हढीच ऐक पुनर्भेट. त्यातही आजकाल कुमारावस्थेत असलेल्या पिढीला आपल्या लहानपणी दाखवलेली ही गंमत आठवतही नसेल. म्हणजे पुढच्या पिढीकडे हा खेळ जाण्याची शक्यता खूपच कमी.

अशा काळात एका व्यक्तीने दररोज कमीत कमी एक कलाकृती बनवीन असा संकल्प करत २०१६ पासून ते आत्तापर्यंत दैन्ंदिन आयुष्यातील वस्तूंच्या सावल्या व त्याभोवती रेखाटलेली रेखाचित्रे ह्यातून हजारो कलाकृती बनवल्या आहेत. रोज एक हा त्याचा संकल्प अजूनही अबाधित आहे. ह्या कलाकाराचं नाव आहे व्हिन्सेन्ट बाल आणि त्याच्या ह्या अनोख्या छंदाचं नाव आहे Shadowlogy अर्थात छायासृजन.

व्हिन्सेन्ट बाल हा एक बेल्जियन चित्रपट दिग्दर्शक आहे जो त्याच्या The Zigzag Kid, Tour de France, The Bloody Olive इ. चित्रपटांसाठी नावजला गेलेला आहे. आपल्या एका कधीच ना बनलेल्या चित्रपटाबद्दल विचार करत बसलेला असताना चहाच्या कपाच्या सावलीत हत्तीचा आभास त्याला झाला आणि तिथून

 छायासृजनाच्या त्याच्या अनोख्या प्रवासाला सुरूवात झाली. त्यावर त्याने Shadowlogy नावाचं पुस्तकदेखील लिहीलं.

ह्या व्हिन्सेन्ट बालच्या मुलाखतीची एक तीन साडेतीन मिनीटांची चित्रफीत नुकतीच माझ्या पहाण्यात आली. त्यात तो म्हणतो की छायासृजन करताना पूर्वग्रह वा पूर्वकल्पना मनात न ठेवता विचार करणे खूप गरजेचे आहे. सुरुवातीला नवीन कल्पना सुचायला अडचण येत नाही. पण काही काळानंतर पुनरावृत्ती होणार नाही ह्याकडे लक्ष द्यावं लागतं. शिवाय नैसर्गिक प्रकाश वापरुन छायासृजन करताना, 

प्रकाशाचा कोन आणि त्यामुळे निर्माण होणारी सावली हे स्थल काल सापेक्ष असल्यामुळे, त्या विशिष्ट जागी, एका विवक्षित वेळेवर अगदी छोट्या कालावधीत निर्माण झालेली छाया आणि हाताशी असलेली सामग्री ह्यान्चा विचार करून पटकन एखादी रेखाकृती वा कलाकृती बनवणे हा सृजनात्मक दृष्ट्या आव्हानात्मक भाग आहे. अर्थात ह्यावर उत्तर हे आहे की अंधार करून वीजेच्या दिव्याचा वापर करणे. ह्यात तो वस्तू ठेवायची जागा, पद्धत व् वीजेच्या दिव्याचा कोन ह्यात फेरफार करुन रेखाचित्रे निर्माण करतो. ह्यामागील भूमिती वा शास्त्र ह्यान्चा विचार करुन व्हिन्सेन्टने ह्या छन्दाला नाव दिले Shadowlogy. छायासृजन हे पर्यायी मराठी नाव हे मला सुचलेले नाव आहे ज्यात ह्या छन्दातील सृजनशीलतेवर भर आहे. 

अर्थात त्यातही व्हिन्सेन्ट म्हणतो त्याप्रमाणे एखादा दिवस खूप छान असतो कारण कित्येक रेखाचित्रे बनतात तर कित्येकदा तासचे तास घालवून सुद्धा एकही कलाकृती निर्माण करता येत नाही.

एक अजून महत्वाची गोष्ट म्हणजे निवडलेली वस्तू आणि तिच्या सावलीतून निर्माण केलेली रेखाचित्रे ही सर्वस्वी भिन्न असतात - कारण त्या रेखाचित्राची जन्मदात्री ही  कलाकाराची सृजनशील विचारक्रिया असतें. 

एक वेगळा छंद ज्यातून निखळ समाधान व आनंद मिळू शकतो.

https://youth.be/JX-1D663QtA

*सूर्यचित्रकला - Heliography* 

लहान असताना खेळलेला दुसरा खेळ म्हणजे भिंगातून कागदावर एककेन्द्रीत केलेले किरण पाडत कागद जाळणे वा त्याला भोक पाडणे. पण हेच तन्त्र वापरत मोठेमोठी चित्रे बनवता येतात आणि ह्या कलेचे नाव आहे सूर्यचित्रण / सूर्यलेखन - Heliography.

छायासृजनाशी बऱ्यापैकी विरोधाभासी असणारा हा दुसरा छंद - सूर्यचित्रकला वा सूर्यलेखन. विरोधाभासी अशा अर्थाने की ह्यात सावलीऐवजी भिंग / पत्रा / वीजेच्या दिवा ह्यावर पडणारे सूर्यकिरण एककेन्द्रीत करून canvas वर पाडून, त्या ठिकाणचा canvas जाळत चित्रनिर्मिती करायची ह्यात छायेऐवजी एककेन्द्रीत प्रकाशकिरणान्चा वापर आहे, ऐनवेळी चित्राचा विचार करण्याऐवजी, सम्पूर्ण चित्र मनात तपशीलासहीत तयार हवं आणि प्रत्येक चित्रनिर्मितीमागे पुष्कळ अधिक वेळ लागणे. 

फेसबुकवर एका कलाकाराला अशा पद्धतीने सूर्यचित्रे बनवतानाचा व्हीडीओ पाहून मी अवाक झालो. Canvas वर उतरणारी टी सर्व चित्रे, सर्व तपशील आणि canvas ची परिमाणे ह्यान्च्या संदर्भात त्याच्या मनात किती स्पष्ट रेखाटलेली आहेत हे बघून अचन्बित व्ह्यायला होते. 

छायासृजनाच्या तुलनेत सूर्यचित्रण / सूर्यलेखन हा फक्त छंद राहात नसून व्यावसायिक कला देखील असू शकते. हेलीओग्राफी ह्या नावावर गूगल सर्च केल्यावर Niceopher Niepce च्या नावाने एक सम्पूर्ण नवे दालन आपल्यापुढे खुले होते.

https://www.facebook.com/amazing.w1/videos/695632337497667/?sfnsn=wiwspwa

छंद आपल्याला सर्वांनां असतात. मात्र, त्यातील वेगळेपणामुळे उठून दिसणारे आणि माझ्या साठी नवीन असलेले हे दोन - 

छायासृजन व सूर्हचित्रण / सूर्यलेखन.

---- मनिष मोहिले