हटके भटके - एक आगळे पुस्तक आणि त्यातील अवलीये

श्री. निरंजन घाटे हे खरं तर एक विज्ञानकथा लेखक ह्या नात्याने माझ्या आठवणीत होते. दहावी किंवा बारावीत असताना त्यांचे दोनेक विज्ञानकथा संग्रह आणि एखाद दोन वैज्ञानिक कादंबऱ्या वाचल्याचं आठवतं. परंतू सध्या त्यांचं जे पुस्तक हातात आलं आहे त्या पुस्तकाचा विषय अगदीच वेगळा आहे. त्यांच्या पुस्तकाचं जे नाव आहे तेच नाव माझ्या लेखाला मी दिलेलं आहे - हटके भटके.

हे पुस्तक आहे जगावेगळी भटकंती केलेली दहा अवलिया व्यक्तिमत्त्व आणि त्यांनी केलेली ती आगळी वेगळी भटकंती ह्याबद्दल माहिती देणारे पुस्तक. वाचून थक्क व्हायला होईल अशा भटकंतीच्या कहाण्या ह्या पुस्तकातून आपल्यापर्यंत पोहोचतात. प्रत्येक भटकंती स्वतःभोवती आगळेपणाचं स्वयंभू वलय असलेली कारण त्या भटकंती मागची मानसिकता, वैचारिक बैठक आणि त्यासाठी असलेलं झपाटलेपण हे सगळंच अद्वितीय. बहुतांश भटके हे पाश्चात्य देशातील भटके आहेत. ह्यामागे आपल्याशी तुलना करता पुष्कळ प्रमाणात आर्थिक स्थैर्य त्यांच्यापाशी असणं ही वरकरणी एक प्रमुख शक्यता वाटली (की जो आपल्याकडील मुख्य समज आहे) तरी प्रत्यक्षात ह्या भटकंतीच्या प्रेरणे मागे आणि तिच्या यशस्वी होण्यामागे आहेत साहस, धैर्य, चिकाटी, जिद्द, अभ्यास आणि झपाटले पण. असं झपाटले पण की ज्यामुळे सुखाचा जीव दु:खात अथवा धोक्यात घालण्यात मजा यावी, जीवनहेतू सफल झाल्याची जाणीव व्हावी.

मी वर म्हणाल्या प्रमाणे प्रत्येक भटक्याची विचारसरणी, आवडीचे क्षेत्र, गम्य असलेले विषय हे इतके वेगवेगळे आहेत आणि त्यामुळेच त्यांच्या भटकंत्या सुद्धा अगदी विविध प्रकृतीच्या आहेत. बरं ह्या भटक्यांच्या प्रभावळीत स्त्री पुरुष दोघेही समान प्रमाणात दिसून येतात. तेव्हा ही कोणाची मक्तेदारी आहे असं देखील नाही. चला तर. आपण निघूया ह्या भटकंत्यांच्या भटकंती वर.

१. ॲन मुस्टो - मारुतीची एक अनोखी अनुयायी 

नॉटिंगहॅम मधील एका शाळेत मुख्याध्यापक असलेली ॲन. तिच्या काही भारत भेटी झालेल्या आहेत. भारतीय समाज जीवन, त्यातील विशेषत: ग्रामीण भारतातील लोभस अनौपचारिकता, मोकळे हास्य, भारतीय निसर्ग आणि जीवनातील रंग, लोककथा, दंतकथा आणि त्यातून प्रकट होणारे अनेक पैलू आणि रामायण व महाभारत ह्यासारख्या महाकाव्याना मिळणारी प्रादेशिक दंतकथा व लोककथा ह्यांची जोड ह्या सगळ्याची एक वेगळीच मोहिनी तिच्यावर पडते. तर अशी ही ॲन, वयाच्या चोपन्नाव्या वर्षी निवृत्त झाल्यावर काय करते तर काठमांडू - नेपाळ ते कॅन्डी - श्रीलंका असा सायकल प्रवास करते. तो ही कसा तर ज्या मार्गाने मारुतीने द्रोणागिरी पर्वत उचलून श्रीलंकेला नेला त्या मार्गाचा सायकल वरून मागोवा घ्यायचा प्रयत्न करते. त्यासाठी ती विविध रामायणे आणि संदर्भग्रंथ ह्यांचा अभ्यास करून एक मार्ग निश्चित करते आणि भारतीय उन्हाळे टाळत पाच वर्ष सातत्याने विविध टप्पे पार करत ही सायकल सफारी पूर्ण करते. हा मार्ग ती कसा ठरवते, द्रोणागिरीचे काठमांडू जवळील मूळ स्थान कसे नक्की करते, ह्या प्रवासात तिला जे विविध अनुभव येतात, ज्या दंतकथा ऐकायला मिळतात ते सर्व ती पुस्तक रुपाने जगासमोर ठेवते - Two wheels in the Dust - Kathmandu to Candy हे त्या पुस्तकाचं नाव. आपण भारतीय अती परिचयात अवज्ञा ह्या नात्याने ज्या गोष्टी गृहीत धरून चालतो किंवा विस्मृतीत ढकलून देतो - रामायणातील त्या गोष्टींबद्दल कुतूहल आणि जिज्ञासा कायम ठेवत ॲन ही अनोखी भटकंती पूर्ण करते. 

२. मिशी सरण - आधुनिक ह्यूएन त्संग 

भारतीय मूळ असलेली आणि अमेरिकेत पत्रकरिता करणारी ही महिला जिने चिनी संस्कृती हा मुख्य विषय घेऊन पदवी अभ्यासक्रम पूर्ण केला तिच्या भटकंतीची कथा - Chasing The Monk's Shadow - A journey in the footsteps of Huean Tsang.

पुस्तकाचं नाव सुचवतं त्याप्रमाणे मिशी ची भटकंती आहे त्या मार्गावरची ज्या मार्गाने ई.स. ६२७ मध्ये ह्युअन त्संग भारतात आला अर्थात सिल्क रूट - जो साधारण चीन, मंगोलिया, किर्गिझेस्तान, अफगाणिस्तान, पाकिस्तान, भारत असा आहे. ज्यावेळी अफाट पसरलेल्या मार्गावर दिशानियमन करण्याची प्रगत साधनं नव्हती त्या काळात ह्युअन त्संगने चीनमधून सिल्क रूट ने भारत आणि परतीचा असा जवळपास १६००० किमी चा प्रवास केला. मिशी ने तोच मार्ग सद्यस्थिती मधील आधुनिक साधनांच्या सहाय्याने पार केला आणि तरीही तिला अनेक अडचणींचा सामना करावा लागला. मात्र तिने जिद्द न सोडता ही भटकंती पूर्ण केली आणि स्वत:च्या प्रवासाबरोबरच ह्युअन त्संगच्या प्रवासाची कहाणी सुद्धा कथन करते. तत्कालीन व सद्य स्थितीची एक वेगळी सांगड घालायचा प्रयत्न करते. बरं तिची सुद्धा पूर्व तयारी खूप होती. कारण ह्युअन त्संग बौद्ध धर्माचा अभ्यास करून त्याची तत्व चीन मधील जनतेसाठी चिनी भाषेत उपलब्ध करता यावीत म्हणून भारतात आला होता. तेव्हा त्याच्या जीवनाची पूर्वपीठिका समजून घेणं हेच एक मोठं काम मिशीसाठी होतं जे हा प्रवास सुरू करण्यापूर्वी तिला करावं लागलं. मात्र हे सर्व तिने केलं आणि स्वतःची मनीषा पूर्ण केली. 

३ ज्युलिया ब्लॅकबर्न - Emperor's Last Island

विश्र्वविख्यात योद्धा, फ्रान्सचा सम्राट नेपोलियन ह्याचा वॉटरलू च्या लढाईत दारुण पराभव झाल्यानंतर आणि त्याला ब्रिटीशांनी युद्धबंदी बनवल्यानंतर पुढे काय झालं याबद्दल फार थोडी माहिती उपलब्ध होती. मात्र ज्युलिया ब्लॅकबर्नने ह्या अल्प प्रसिद्धी असलेल्या कालखंडाचा शोध घेण्यासाठी प्रचंड प्रयत्न केले आणि नेपोलियनच्या आयुष्यातील शेवटची सहा वर्ष त्याने सेंट हेलेना नामक दक्षिण अमेरिका आणि दक्षिण आफ्रिकेच्या मध्यावर अटलांटिक महासागरातील एका एकाकी बेटावर कशी काढली याबद्दल Emperor's Last Island नावाचं पुस्तक लिहिलं. त्यासाठी ती स्वतः अनेक संबंधितांच्या वंशजांना भेटून, अनेक संदर्भ, कागदपत्र चाळून मग तिथे जाऊन राहिली. बेटावरील लोकांशी बोलून तिने माहिती मिळवली. त्यात मुळात सेंट हेलेना बेटाचा शोध कसा लागला ह्याबद्दल आणि फ्रांझ लोपेझ ह्या पोर्तुगीज नाविक दलातील अधिकाऱ्या बद्दल की जो सेंट हेलना वरील पहिला रहिवासी होता त्याबद्दल देखील माहिती तिने पुस्तकात दिली आहे. अशा प्रकारे स्वत:च्या आवडीच्या विषयात पूर्ण समरस होत तिने एका विश्वविख्यात व्यक्तिमत्त्वाच्या अतिशय कमी माहिती असलेल्या शेवटच्या कालखंडाला प्रकाशात आणून एक बहुमोल कामगिरी केली.

४ एलिझाबेथ पिसानी - Wisdom of Whores

वैद्यकीय जनसांख्यिकी अर्थात medical demography नामक शैक्षणिक विषय असू शकतो हेच मला मुळी एलिझाबेथ पिसानी यांच्याबद्दलचे हे प्रकरण वाचल्यावर कळलं. एलिझाबेथ ह्यांच्या पदव्युत्तर अभ्यासक्रमात हा त्यांचा मुख्य विषय होता. 

जगप्रवास करणारे वडील आणि युरोप प्रवास करणारी आई ह्यांच्या युरोप मधील भेटीतून पुढे लग्न आणि मग एलिझाबेथचा जन्म अशी पार्श्वभूमी असलेल्या एलिझाबेथ देखील भटकंती चे वेड असलेल्या असाव्या ह्यात नवल कोणतं? कारकिर्दीच्या सुरूवातीला Reuters च्या वृत्त प्रतिनिधी म्हणून काम करताना कांबोडियाच्या हुकुमशहाच्या नरसंहार कथा, ओरांग उटांगच्या चोरट्या शिकारी, चिनी वेश्यांची दु:खं ह्याबद्दल वार्तांकन करता करता त्यांना असं वाटलं की काही स्तंभ लिहून पुढील विषयाकडे वळणं हे योग्य नाही. आपल्या वृत्त प्रतिनिधी असल्यामुळे काहीतरी मूलभूत फरक व्हायला हवा आणि म्हणून मेडिकल डेमोग्राफि चा अभ्यास करून त्या एड्स बद्दल माहिती गोळा करणे व त्याच्या प्रसाराला आळा घालण्यासाठी परिणामकारक उपाय योजना करणे ह्या कामात पडल्या. जेव्हा एड्स ग्रस्तांना सामाजिक बहिष्कार ह्या समस्येचा सामना करावा लागे त्या सुरूवातीच्या काळात आफ्रिका, आग्नेय आशिया ई. देशांतील वेश्यांच्या वस्त्यात त्या जीव धोक्यात घालून भटकल्या आणि गरीब वस्त्यातून, वेश्या वस्त्यातून कंडोम व्हेंडींग मशिन्स बसवणे इ सोप्या उपायांची माहिती त्यांनी दिली ज्यात वेश्यांच्या अनुभव कथनाचा व व्यवहारी शहाणपणाचा त्यांना अनुभव आला. आज हे सगळं अगदी basic वाटत असेल; पण १९८० च्या सुमारास हे फार मोठे काम होते. एकंदरीत एड्स कडे बघण्याचा आणि त्याचा प्रसार रोखण्यास प्रयत्न करण्याचा दृष्टीकोन एलिझाबेथ ह्यांच्या प्रयत्नांमुळे खूप बदलला ह्यात शंका नाही.

५ हेन्नी हॅन्सन - Daughters of Allah

कुर्दी स्त्रियांच्या जीवनाबद्दल माहिती गोळा करून वरील पुस्तकाद्वारे जगासमोर ठेवणाऱ्या हॅन्सन ह्यांचे एक मानववंश अभ्यासक म्हणून फार मोठे योगदान आहे. इराण, इराक, तुर्कस्तान, सिरीया आणि रशिया ह्या देशात विभागला गेलेला कुर्दीस्तान आजच्या तारखेला तर ISIS च्या प्रभुत्व क्षेत्रात मोडतो. मात्र तसेही सुरुवाती पासून कुर्द म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या जमातीस संघर्षच करावा लागलेला आहे. कठोर निसर्गाशी आणि त्यांच्यावर स्वामित्व गाजवणाऱ्या राजवटींशी देखील. कारण भरपूर तेल असलेल्या ह्या भागातील जमातीला स्वतंत्र कुर्दीस्तान मिळू नये हाच वरील सर्व देशांचा प्रयत्न राहिलेला आहे.

त्यामुळे १९५० च्या दशकाच्या उत्तरार्धात इराकी कुर्दीस्तान मधील छोटा झाब नदीवर डोकान ह्या जागी धरण बांधण्याचे ठरले तेव्हा पाण्याखाली जाणार असलेल्या पुरातन गोष्टींचा पुरातत्व खात्याच्या आणि आंतरराष्ट्रीय पुरातन वारश्याच्या गोष्टींचा तसेच कुर्दीस्तान मधील समाज जीवनाचा अभ्यास करायला हॅन्सन डेन्मार्क सारख्या अतिशीत देशातून इराकी कुर्दीस्तान सारख्या अती ऊष्ण ठिकाणी आल्या व तिथे राहून त्यांनी कुर्दी समाज जीवन, त्यांचे दैनंदिन जीवन, विशेषत: त्यांच्या स्त्रियांचे जीवन, इतर मुस्लिम समाजांप्रमाणेच तिथेही त्यांना मिळणारे दुय्यम स्थान, त्यांचे लग्न समारंभ ह्यातून फार चांगली माहिती गोळा करून ती पुस्तक रूपे जगापुढे ठेवली. भटकंतीच्या वेडाशिवाय हे करणं अशक्यच.

६. अलेक्झांडर फ्रेटर - Chasing the Monsoon

दक्षिण प्रशांत महासागरातील वानताऊ नावाच्या जागी एका ब्रिटीश सैनिकी डॉक्टर च्या पोटी जन्माला आलेल्या अलेक्झांडर च्या जन्माच्या दिवशीच सात तासात २ इंच पाऊस पडला. जन्मापासून पावसाशी असं नातं असलेल्या व्यक्तीने भारतातील नैऋत्य मोसमी पावसाचा त्रिवेंद्रम ते चेरापुंजी असा पाठलाग करावा ह्यात नवल ते काय !

त्याचे वडील ब्रिटीश सैन्यात डॉक्टर होते आणि त्यानी महायुद्धात वानताऊ मध्ये राहून कामही केले. त्यांचा एक मित्र त्याचवेळी तेच काम चेरापुंजी मध्ये राहून करता होता आणि त्याने दिलेले एक पोस्टर ज्यात "चेरापुंजी - द वेटेस्ट प्लेस ऑन अर्थ" ह्या वाक्याने अलेक्झांडर च्या डोक्यात चेरापुंजी पक्कं बसलं. पुढे त्याने प्रसिद्ध वृत्तसंस्था पंच आणि न्यूयॉर्कर मध्ये वृत्तलेखन केले. पण त्याच दरम्यान मज्जासंस्था संबंधित एका दुर्मिळ आजारामुळे त्याचे हातापायांच्या हालचालींवर नियंत्रण क्षीण झाले आणि तो निराश झाला. त्याच आजाराच्या उपचारा दरम्यान त्याची गोव्यात रहाणाऱ्या आणि एका जोडप्याशी ओळख झाली ज्यातील नवऱ्याला तोच आजार होता. त्यांच्याकडून त्याला कळलं की केरळात एक जूनला प्रवेश करणारा मॉन्सून उत्तरेकडे प्रवास करत जातो आणि चेरापुंजीला कळस गाठतो. ह्यातूनच अलेक्झांडर च्या मनातील चेरापुंजी बद्दल चे सुप्त आकर्षण जागृत झाले आणि त्याने त्रिवेंद्रम ते चेरापुंजी हा प्रवास नैऋत्य मौसमी पावसासोबत केला. त्यातील त्याचे सर्व अनुभव त्याने Chasing the Monsoon ह्या पुस्तकात शब्द बद्ध केले. भटकंतीच्या वेडा मुळेच आपल्या आजारावर आपल्या मानसिक सामर्थ्याने मात करत त्याने हा प्रवास पूर्ण केला.