माझी मुलगी आता नववीत आहे. आता या पुढे दहावी, बारावी अशी महत्वाची वर्षं. या टप्प्यानंतर शिक्षणाची नक्की कोणती शाखा निवडायची, कुठल्या क्षेत्रात व्यवसाय / नोकरी करायची असे प्रश्न तिच्या समोर आणि पालक म्हणून आमच्यासमोर ही उभे राहू लागतायत. अशा वेळी नात्यात किंवा मित्रमंडळींमध्ये ज्यांची मुलं अधिक मोठी आहेत आणि ज्यांची आपली क्षेत्रं निवडून झाली आहेत किंवा ज्यांच्याकडे आजमितीला अधिक माहिती आहे त्यांच्याबरोबरच्या गप्पांमधून नजरेसमोर आलेल्या ह्या काही नवीन शिक्षण शाखा, ज्या आपल्या वेळी आपल्याला नावानी देखील माहीत नसतील कदाचित. अशा काही शिक्षण शाखांविषयी थोडंसं. माझ्या मुलीचा कल कला / वाणिज्य शाखेकडे असल्यामुळे या शाखांशी अधिक संबंधित असलेल्या क्षेत्रांबद्दल ही माहिती आहे.
Forensic Accounting / Auditing - शब्दश: 'न्यायवैद्यक किंवा न्यायिक लेखपालन / लेखापरीक्षण' म्हणजे नक्की काय आणि आपल्याला जे auditing - लेखापरीक्षण माहिती आहे त्यात आणि ह्या न्यायिक लेखापरीक्षणात नक्की काय फरक आहे ?
मुळात forensic म्हणजे जे न्यायालयात पुराव्यानी सिद्ध करता येइल असे. या अनुषंगानी फोरेन्सिक ऑडीटींग हे असं लेखापरीक्षण आहे की ज्याची पुराव्यानिशी दाखवलेली निरीक्षणे एखाद्या खटल्याच्या संदर्भात न्यायलयात वापरता येतील.
जे सर्वसामान्य वित्तीय लेखापरीक्षण असतं त्यात लेखापालनाच्या नियमांप्रमाणे हिशोब लिहीलेले आहेत की नाही आणि हिशोब / खाते वहीतील प्रत्येक नोंदीसाठी आधारादाखल योग्य कागदपत्र आहेत की नाही ह्याची तपासणी करणे जी बहुतांशी नमुना तपासणी तत्वावर (sample testing) केलेली असते. ह्यात कुठलाही हिशोब वा खाते हिशोब दाखवताना योग्य कागदपत्र आहेत आणि लेखापालन नियमांचा भंग नाही हे बघितलं जातं. मात्र वरकरणी योग्य व सचोट दिसणाऱ्या हिशोबात वा नोंदीत कुठे गोलमाल आहे हे शोधणे हे सामान्य वित्तीय लेखापरीक्षणाचं मूळ उद्दीष्ट नसतं.
न्यायिक लेखापरीक्षणाचा मूळ उद्देश वरवर बरोबर दिसणारे हिशोब / नोंदी यातील गोलमाल, कुभांड, घोटाळा शोधणे हा असतो. लेखापालन व लेखापरीक्षण यांची मूलभूत तत्व आणि तपास कौशल्य (investigation skills) यांची सांगड घालून हा तपास आणि निरीक्षण अशा पद्धतीने मांडायचा की ज्याच्या आधारावर न्यायालयात खटला लढला जाऊ शकेल. मग अशा फोरेन्सिक ऑडीटर्स चं कार्यक्षेत्र नक्की कोणतं - कुठल्याही संस्थेच्या वरवर बिनचूक दिसणाऱ्या हिशोबातील घोटाळे शोधणे, वरवर बरोबर भासणाऱ्या विमा दाव्यांची सत्यासत्यता पडताळणे, दिवाळखोरी जाहीर केलेल्या व्यक्ती वा संस्थेच्या छुप्या संपत्तीचा वा मालमत्तेचा शोध घेणे इत्यादी कामांसाठी विमा कंपन्या, वित्तीय संस्था, सरकारी संस्था अशा फोरेन्सिक ऑडीटर्स ची व्यावसायिक वा पगारी पद्धतीवर सेवा घेतात. ही सेवा केलेले घोटाळे, गोलमाल शोधण्यासाठी घेतली जाते तसेच Risk assessment & management च्या रुपात प्रतिबंधक उपाय या स्वरुपात देखील घेतली जाऊ शकते.
जागतिक पातळीवर ह्या नवीन व्यवसायाला अधिकाधिक महत्व प्राप्त होतंय. Association of Certified Fraud Examiners ACFE ही संस्था न्यायिक लेखापरीक्षकाचं प्रशस्तिपत्र देते. हे प्रशस्तिपत्रधारक लेखापरीक्षक इतर सामान्य वित्तीय लेखापरीक्षकांच्या तुलनेत २०% पर्यंत अधिक सेवाशुल्क मागू शकतात कारण लोक ते अधिक शुल्क द्यायला तयार असतात. भारतात KAPP Edge ही एकमेव संस्था CFE चं प्रशस्तिपत्र मिळण्याच्या हेतूने तयारी करून घेते.
येणाऱ्या काही वर्षात ह्या क्षेत्रातील व्यावसायिक व्यक्तींची मागणी वाढणार हे निश्चित.
Liberal Studies of Arts & Science / Humanities -
ही दोन्ही क्षेत्रं तांत्रिकदृष्ट्या वेगळी असली तरी त्यात एक समानता ही आहे की ह्या दोन्ही क्षेत्रातील अभ्यासकाना विविध विषयांबद्दल ज्ञान / माहिती मिळते आणि त्यांचं व्यक्तिमत्व बहुआयामी बनण्यास मदत होते. या पार्श्वभूमीवर ते पुढे नक्की कशात करीयर करायचं ते ठरवू शकतात.
Liberal Studies of arts & science मध्ये humanities, शास्त्र, समाजशास्त्र, कला इत्यादी विविध क्षेत्रातील अभ्यासक्रम शिकावा लागतो ज्यात भाषा, साहित्य, गणित, प्रायोगिक कला (performing arts), इतिहास, समाजशास्त्र, मानवी विकास इ. विषय समाविष्ट असतात आणि स्नातक झाल्यावर ज्याला ज्या विषयात अधिक रस व गती त्या प्रमाणे ती / तो आपलं व्यवसाय क्षेत्र निवडू शकतो. अभ्यासक्रमात शिकलेल्या लिखित व मौखिक संवाद, छिद्रान्वेषी चिंतन (critical thinking) , व विषयाचा अभ्यास याला नैतिक मूल्यांची बैठक देणं हे यात अपेक्षित आहे.
या अभ्यासक्रमाच्या स्नातकासाठी बॅंकींग, विमा, लेखन, हमीदार (underwriter), जनसंपर्क, मनुष्यबळ विकास, convention / meeting planner अशी बरीच क्षेत्र उपलब्ध आहेत.
Humanities च्या अभ्यासक्रमात देखील अशाच
विविध विषयांचा समावेश असतो उदा भाषा, साहित्य, इतिहास, भूगोल, राज्यशास्त्र, सामाजिक शास्त्र, मानसशास्त्र, फॅशन इ.
ह्यातूनच पुढे मानसशास्त्रज्ञ, अर्थशास्त्रज्ञ, जनसंपर्क अधिकारी, समाजशास्त्रज्ञ, पत्रकार, मानववंशशास्त्रज्ञ, फोटोग्राफर, फॅशन इलूस्ट्रेटर इ बरेच मार्ग उपलब्ध आहेत.
अर्थात ह्या दोन्ही क्षेत्रात पदव्युत्तर शिक्षण आवश्यक आहे. मात्र इथे फक्त नोकरीशिवाय स्वयंरोजगार देखील शक्य आहे - उदा राज्यशास्त्र व चित्रपट निर्मिती ह्यांच्या संयोगातून राजकीय वृत्तपट निर्मिती चा व्यवसाय हा एक मार्ग असू शकतो.
माझ्या डोळ्यासमोरचं उदाहरण म्हणजे माझ्या मित्राची मुलगी - तिनी बारावी नंतर Liberal Studies मध्ये पदवी घेतली आणि आज ती एका US based e-commerce कंपनीत work from home तत्वावर काम करतेय आणि त्याच बरोबर homebaker म्हणून बेकिंग च्या ऑर्डर्स घेते - घरगुती आणि व्यावसायिक लोकांसाठी सुद्धा.
मुद्दा हाच आहे की वेगळ्या वाटा चोखाळणं गरजेचं आहे.
क्रमश:
-- मनिष मोहिले
