अहमदाबादची वृक्षसृष्टी

टीप : लेखातील माहिती Trees of Ahmedabad चे Insta page व गूगल वरून घेतली आहे. सर्व फोटोज - Trees of Ahmedabad च्या Insta Page वरून घेतले आहेत.

अहमदाबादची वृक्षसृष्टी

दिनांक १३ / ०८/ २०

साधारण आठवडा दहा दिवसांपूर्वी मी सकाळी ऑफीसला जाताना, गाडीत रेडीओवर, आर जे ध्वनित घेत असलेली अजून एक मुलाखत ऐकत होतो. पाहुणी होती कुणी एक शिल्पा गव्हाणे.

मी मुलाखत ऐकायला सुरूवात केली तेव्हा ध्वनितचा पहिलाच प्रश्न कानावर पडला आणि मी कान टवकारले. प्रश्न होता की अहमदाबादमधील झाडांचं census conduct करावं , थोडक्यात अहमदाबादमधील वृक्षांची गणना करावी हा विचार कसा काय आला ?  ह्यावर उत्तर देताना शिल्पा म्हणाली की आपण सगळे पर्यावरणाच्या संरक्षणाबद्दल बोलतो. पण संरक्षणाच्या आधीची पायरी आहे आपल्या पर्यावरणाची खरी, योग्य माहिती असणं. ह्याची सुरूवात होते आपल्या आजूबाजूच्या परिस्थितीकीची माहिती करून घेण्याने. ह्याच उद्देशाने शिल्पा व तिच्या गृप ने अहमदाबादमधील वृक्षसृष्टीतील सदस्यांची जनगणना करायचं ठरवलं आहे. नुसतीच गणना नाही तर प्रत्येक झाडाचं जिओटॅगींग देखील करायचं जेणे करून अहमदाबाद शहरातील सर्व झाडांचा एक संगणकीय नकाशा तयार करता येइल.यात त्या झाडाच्या नाव व पत्ता याबरोबर त्याच्या खोडाचा व्यास, पर्णसंभाराचा (canopy) व्यास, त्याचे खास गुणविशेष, औषधी उपयोग इत्यादी माहिती देखील तिथे नोंदवायची. ह्याच्या पुढची पायरी म्हणजे हे संगणकीय व्यासपीठ संवादक्षम (interactive) बनवायचं जेणे करून उपलब्ध माहितीसंग्रहात (database) एखाद्या वृक्षाची व त्याबद्दलच्या माहितीची भर टाकायची असेल तर ते करता येइल.

आवाजावरून शिल्पा गव्हाणे युवा वयोगटातील वाटत होती. निव्वळ करीयर, नोकरी / व्यवसाय, पैसा ह्याच्यापलीकडे जाऊन समाजोपयोगी, नि:स्वार्थ कामाबाबत गंभीरपणे विचार करणाऱ्या व त्यासाठी प्रयत्न करणाऱ्या ह्या गृपचं मला कौतुक वाटलं. ह्या मंडळींचं Instagram वर Trees of Ahmedabad नावाचं पेज आहे हे कळल्यावर मी संध्याकाळी घरी आल्यावर ताबडतोब त्या पेजला visit केलं. अजून ते निर्माणाधीन प्रकल्प (project wip) असलं तरी त्यात सद्यस्थितीला सुद्धा पुष्कळ माहिती आहे.
कामाच्या सुरूवातीच्या टप्प्यात शिल्पा व तिचा गृप अहमदाबादच्या रस्त्यांवरील व लगतच्या झाडांची नकाशावर नोंदणी करताहेत. अहमदाबादमध्ये सद्यस्थितीत साधारण २५८० कि.मी. लांबीचे रस्ते आहेत व साधारण २ लाख वृक्ष / झाडे आहेत.

त्यामुळे सुरूवातीला थलतेज व आजूबाजूच्या ५ वर्ग किलोमीटर विस्तारातील साधारण २०००० झाडांवर ते काम करताहेत. ह्यावरून ह्या कामाच्या प्रचंड स्वरुपाची जाणीव होते. या सर्व गोष्टींसाठी आर्थिक सहाय्याबरोबरच स्वयंसेवकांच्या फळीची देखील गरज आहे.

प्रगत, विकसित देशांमध्ये ह्याबाबतीत आधीच काम सुरू झालं आहे. शिल्पाच्याच तोंडून कळलं त्यावरून सिंगापूरचं अशा पद्धतीचं व्यासपीठ संवादसक्षम स्थितीस आलेले आहे. त्यामुळे एखाद्या झाडाबद्दलच्या माहितीची भर घालणे, विशिष्ट झाडासाठी संदेश पाठवणे  ह्या गोष्टी व्यवस्थित कार्यरत आहेत. Trees of Ahmedabad च्या Insta page वर ह्या परदेशातील प्रकल्पांची माहिती देखील उपलब्ध आहे.

न्यूयॉर्क शहराच्या वृक्षनकाशात झाडांच्या वित्तीय मूल्याप्रमाणे त्यांची वर्गवारी आहे तर इंग्लंडमध्ये लंडन शहराच्या वृक्षसृष्टीचा नकाशा तर आहेच. पण त्याशिवाय संपूर्ण इंग्लंडमधील पुरातन वृक्षांची यादी असून त्यांच्या वारसा मूल्यांप्रमाणे त्यांची वर्गवारी आहे. वृक्षसंपदेला वारसा मूल्य देणे हे वित्तीय मूल्य देण्यापेक्षा अधिक प्रगल्भ मानसिकतेचं लक्षण आहे असं मला वाटतं. बर्लिन, पॅरीस, मॉस्को ह्या शहरात देखील हा कार्यक्रम आधीच सुरू झाला आहे.

अर्थातच, अहमदाबाद शहराचा आत्तापर्यंत जेवढा नकाशा तयार आहे त्याची माहिती आहेच ह्या पेजवर आणि आहेत काही महत्वाच्या, खास वैशिष्ट्यपूर्ण झाडांचे फोटोज व थोडक्यात माहिती.
ह्यातीलच काही झाडांची माहिती आपण आता करून घेऊ.

अहमदाबादी वृक्षसृष्टीचा कुटुंबप्रमुख -

एखाद्या घराचा कुटुंबप्रमुख म्हटलं की एक समर्थ,  भारदस्त, आश्वस्त करणारं व्यक्तिमत्व साधारणपणे अपेक्षित असतं. अहमदाबादच्या सद्य वृक्षसृष्टीचा कुटुंबप्रमुख वाटू शकेल असा parkia प्रजातीचा एक विशाल वृक्ष National Institute of Design या शिक्षणसंस्थेच्या आवारात आहे. मराठीत याला चेंडूफळाचं झाड म्हणतात.  वास्तविक ह्याच्या फुलांचा आकार गोल्फच्या चेंडूसारखा असतो. त्यामुळे चेंडूफूल हे नाव अधिक योग्य आहे. ह्या झाडाची फळे म्हणजे लांब मोठ्या शेंगा असतात. ह्या झाडाची फुले, मुळे, झाडाची साल ह्यांचे काही औषधी उपयोग देखील आहेत. थायलंड, मलेशिया, इंडोनेशिया, व भारतात प्रामुख्याने आसाम , मणीपूर राज्यात आढळणारं हे झाड अहमदाबादमध्ये आढळणं तसं विरळाच.

पण NID च्या आवारातलं हे झाड किती मोठं आहे कल्पना आहे? NID मधला हा जो वृक्ष आहे त्याच्या खोडाचा व्यास जवळपास साडेपाच मीटर आहे. तीन व्यक्ती दोन्ही हात पसरून उभ्या राहिल्या तर या वृक्षाच्या खोडाला कवेत घेऊ शकतात. Trees of India च्या Insta page वर एका व्यक्तीने (बहुतेक माजी विद्यार्थ्यांपैकी एक) फार छान बोलकं वक्तव्य केलं आहे की, साधारण ५०-५१ वर्षापूर्वी माळी  पन्नासिंग व लॅंडस्केप मॅजिशियन श्री. भागवत ह्यांनी चार बाजूंनी इमारतीनी वेढलेल्या मोकळ्या जागेत जेव्हा ह्या झाडाचं रोपटं लावलं होतं तेव्हा बांबूच्या काठीच्या आधाराने उभे राहू पहाणाऱ्या त्या रोपट्यासमोर इमारतींचे कॉंक्रीटचे खांब किती मजबूत आणि शक्तिमान वाटायचे. ते दृष्य बघणाऱ्या कुणालाही आज दिसणाऱ्या सर्वस्वी विरोधी दृष्याची कल्पना करता आली नसेल. ह्या इतक्या प्रचंड वृक्षाचा पर्णसंभार सुद्धा त्याला साजेसा डेरेदार व दाट आहे. विद्यार्थ्यांच्या किती पिढ्यांनी ह्या वृक्षाच्या साक्षीने आपल्या शैक्षणिक जीवनातील काही सर्वा सर्जनशील व उत्साहाने सळसळणारी वर्षे घालवली असतील. आज राष्ट्रीयच काय पण आंतरराष्ट्रीय पातळीवर प्रसिद्ध असलेल्या NID चा हा एक समृद्ध सांस्कृतिक वारसा आहे जो पुढीलही कित्येक पिढ्यातील विद्यार्थ्याना आयुष्याकडे बघण्याचा एक वेगळा दृष्टीकोन देत राहील. अहमदाबादच्या वृक्षसृष्ट्रीचा असा हा कुटुंबप्रमुख वृक्ष.

बोलीभाषेतील नाव - चेंडूफळ / चेंडूफूल.
शास्त्रीय नाव - Parkia Biglobosa
मूळ स्थान - आफ्रिका 

सरखेज चे वड कुटुंब 

अहमदाबाद शहराचा सरखेज विस्तार आत्तापर्यंत दोन गोष्टींसाठी मला माहिती होता. सांस्कृतिक वारसा असलेल्या, सरखेज रोझा नावाच्या मुसलमानी स्थापत्यशैलीतील एका जुन्या प्राकारामुळे व त्या भागातील विविध ठिकाणी मिळणाऱ्या मुसलमानी सामिष खाद्यपदार्थांमुळे.
मात्र, Trees of Ahmedabad मुळे कळलं की सरखेज रेल्वेस्टेशनला लागूनच एक वडाचे कुटुंब आहे. वास्तविक, हा एकच वृक्ष. पान त्याच्या असंख्य पारंब्या जमिनीत घुसून परत जणू स्वतंत्र झाड असल्याप्रमाणे वर येऊन एकाच भागात विविध वडाची झाडे असल्याचा आभास निर्माण करतात. जणू एकत्र रहाणाऱ्या कुटुंबातील अनेक सदस्यच. 

Trees of Ahmedabad च्या Insta page वरचा ह्या वड कुटुंबाचा फोटो जितका सुरेख तितकंच त्याखालील भाष्य - मोजकं व बोलकं. वर वर वेगळी व स्वतंत्र दिसणारी व भासणारी ही झाडं, प्रत्यक्षात एकच झाड आहे कारण जमिनीखाली ती सर्व एकमेकांशी जोडलेली आहेत - मूळांनी. कुटुंबात नाही का - असं प्रत्येक सदस्याचं स्वतंत्र अस्तित्व असतं. पण ते एकमेकांशी जोडलेले असतात.

नारोल गामचा जीवनवृक्ष -

वृक्षसृष्टी ही प्राणीसृष्टीच्या आधी अस्तित्वात आली. आपल्या नंतर पृथ्वीवर अवतीर्ण झालेल्या संपूर्ण प्राणीसृष्टीचे ही वृक्षसृष्टी प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्षपणे संगोपन करते व ह्या भूतलावरील जीवन फुलते ठेवते. एकप्रकारे वृक्षसृष्टीची  संपूर्ण सजीवसृष्टीची जीवनरेखा आहे. परंतू दुर्दैवाने विकासाच्या दिशाभूल करणाऱ्या व चुकीच्या संकल्पानांना प्रत्यक्षात आणताना ही वृक्षसृष्टीच बरेचदा धोक्यात येते.

अर्थात, नियमाला अपवाद इथेही आहेत. अहमदाबाद शहराच्या नारोल गाम नामक विस्तारात एक मोठा रहिवासी घरांचा प्रकल्प आकार घेत आहे . ह्या प्रकल्पाचे विकसनकार व वास्तुविशारद ह्या दोघांनीही संवेदनशीलता व सारासार विचारबुद्धीचे प्रदर्शन करत ह्या भागातील एक मोठा वटवृक्ष न कापता त्याला जतन करत त्याच्या स्थानाप्रमाणे आराखडा बनवला.
ह्या विशाल वटवृक्षाखाली असलेले एक छपराविनाचे मंदिर, बसण्याची जागा ह्याच्या आजूबाजूने बालकांचे खेळ, वृद्धांच्या पारावर बसून केलेल्या गप्पा अशा रुपात जीवन बागडत असते. आजूबाजूच्या सोसायटीमधील लोक ह्या झाडाला आपल्यापैकीच एक सदस्य मानतात. माणूस व निसर्ग ह्यांच्यातील, आजच्या यंत्रयुगात अभावाने दिसणाऱ्या स्नेहजीवनाचे प्रतीक असा हा वटवृक्ष.

थलतेजचा औदुंबर -

अहमदाबाद गांधीनगर हायवे ला लागून असलेल्या थलतेज विभागात जीवनदीप चार रस्त्याजवळ एक विशाल औदुंबर वृक्ष आहे. दिवसभर त्याच्या आजूबाजूच्या गर्दीचे व रहदारीचे आवाज येत असले तरी संध्याकाळी; ह्या सगळ्या रहदारीच्या आवाजावर मात करणारा आवाज आसमंतात भरून असतो आणि तो म्हणजे संध्याकाळी परत फिरणाऱ्या असंख्य पक्षांचा. विशेषत: हिवाळ्यातील संध्याकाळी, असंख्य Rosy Starlings चा.

उंबराची फळं अशीही अनेक पशुपक्ष्यांसाठी एक महत्वाचे अन्न असते. पक्षी निरीक्षणाचा छंद आहेच आम्हाला. आता येत्या हिवाळ्यात लालसर उंबरांशी रंग व संख्या यात स्पर्धा करणारी Rosy starlings ह्या शहराच्या इतक्या जवळ असलेल्या भागात जाऊन बघायला हवेत.
ऑस्ट्रेलिया, मलेशिया, इंडोचीन व भारतीय उपखंड येथील हा स्थानीय वृक्ष. ह्याच्या सालीच्या पेस्टचा कीटकदंशानंतर त्वचेवर लावण्यासाठी उपयोग होतो.

बोलीभाषेतील नाव - उंबर, औदुंबर
शास्त्रीय नाव - Ficus Racemosa.

वाचनाचे कसे फायदे होतात पहा. आता मी ऑफीसच्या यायच्या जायच्या रस्त्यावरची झाडं अधिक बारकाईने पहातो - विशेषतः सिग्नल ला गाडी उभी असताना. अशाच एका निरीक्षणात मी पाहिलं की भाईकाका भवन ह्या सभागृहाच्या आवारातील दोन तीन चाफ्यांच्या झाडावर swallow जातीचे सहा सात पक्षी बागडत होते संध्याकाळच्या वेळेस. आता अधिक निरीक्षण करीन - ह्यात काही संबंध आहे की तो केवळ त्या संध्याकाळचा एक देखावा होता.

पालडीचा मंदिर वृक्ष -

पालडी हा पश्चिम अहमदाबादमधला एक उच्चभ्रू रहिवासी विभाग. ह्याच विभागात एक बिल्व वृक्ष / वरुणाचे झाड आहे. ह्याच्या फुले शुभ्र रंगाची असून त्यांचा गंध अनेक कीटकांना आकर्षित करतो. ह्याची फळे "क (C)" जीवनसत्व युक्त असतात. ह्याच्या सालीपासून काढलेला अर्कदेखील औषधी असतो.
असा हा बिल्ववृक्ष जपान, ऑस्ट्रेलिया, दक्षिणपूर्व आशिया येथील स्थानीय वृक्ष आहे.
बिल्वपत्र पूजेतील एक सामग्री म्हणून माहिती असतात. ही बिल्वपत्रं शंकराला प्रिय हे माहिती असतं. पण ह्याचं पांढऱ्याशुभ्र फुलांनी बहरून गेलेलं रुप तुम्ही पाहीलं आहे का ? मी तरी नव्हतं पाहीलं. पण Trees of Ahmedabad च्या Insta page वर ह्या पालडीतील बिल्व वृक्षाचा फुलांनी बहरलेला असा फोटो मी बघितला आणि वेडावून गेलो. सोनेरी रंगाच्या वाटणाऱ्या ह्याच्या खोडाबरोबर बर्फासारख्या पांढऱ्याशुभ्र रंगाची फुलं, आकाशाच्या पार्श्वभूमीवर काही आगळीच रंगसंगती साधतात. हा निव्वळ फोटो बघून काहीतरी दैवी पहात असल्याचा भास होतो. प्रत्यक्षात पाहिल्यावर हे झाड आपलं Temple Tree हे नाव किती सार्थ आहे ह्याची प्रचिती देत असेल हे निश्चित.

बोलीभाषेतील नाव - Barna Tree, Temple Tree, Sacred Garlic pear Tree.  बिल्व वृक्ष, वरुण वृक्ष.
शास्त्रीय नाव - Crateva Religiosa.

लॉ गार्डनचा कैलासपती -

लॉ गार्डन. आधुनिक अहमदाबादच्या नकाशातील एक महत्वाची सार्वजनिक बाग. ह्याच विभागात एक विदेशी आणि विलक्षण ह्या दोन्ही अर्थानी exotic असलेलं एक झाड आहे - कैलासपती नावाचं. ह्याची पूर्ण विकसित लाल पिवळ्या रंगाची फुलं विशिष्ट आकाराची असतात. शंकराच्या पिंडीवर नागाने फणा उभारून छत्रा धरावे अशा आकाराची. म्हणूनच ह्याला नागलिंग, शिवकमल अशीही नावे आहेत. ऐन फुलांच्या मौसमात ह्या झाडावर म्हणे हजारो फुलं फुलू शकतातमात्र क्वचितच हा नजारा बघायला मिळत असेल कारण बहुतेक फुलं शंकराच्या मंदीरात पूजेसाठी जातात.
Trees of Ahmedabad च्या Insta page वर ह्या झाडाचा व त्याच्या फुलांचा फार सुरेख फोटो आहे.
ह्याची फुले जितकी सुरेख व सुगंधी असतात तितकी फळे नसतात. मात्र पाळीव कोंबडे, डुक्कर ह्यांच्यासाठी ती खाद्य म्हणून उपयोगी पडतात. शिवाय ह्या झाडाच्या विविध भागांपासून काढलेले अर्क उच्च रक्तदाब,  अंतर्गत गाठी, सूज व वेदना ह्यावर तसेच जखमा, सर्दी पडसे, पोटदुखी, दातदुखी, हिवताप (maleria) ह्यावर इलाजात उपयोगी पडतात.
मूळचे मध्य व दक्षिण अमेरिकेत सापडणारे हे झाड अहमदाबादमध्ये असावे हे खरच एक सुदैवच म्हणायला हवे कारण अहमदाबादच्या वृक्षसृष्टीची विविधता वाढवण्यात व संपन्न बनवण्यात ह्या वृक्षाचा मोठा हातभार आहे.

बोलीभाषेतील नाव - कैलासपती, शिवलिंगी, नागलिंग
शास्त्रीय नाव - Couroupita Guianensis

चौकातला फळवाला Indian Elm Tree -

पांजरापोळ चार रस्ता हा पश्चिम अहमदाबादमधला एक प्रमुख चौक.  ह्या अतिशय गजबजलेल्या चौकात वैभव हे साऊथ इंडियन खाद्यपदार्थांसाठी सार्थपणे प्रसिद्ध असलेले एक खूप जुने रेस्टॉरंट आहे. ह्या रेस्टॉरंटच्या बाजूलाच ह्या गजबजलेल्या चौकात वावळ / वावळा जातीचे एक ऊंच झाड आहे. ह्यालाच इंडियन एल्म ट्री, जंगल कॉर्क ट्री असेही म्हणतात. त्याच्या ऊंचीमुळे एकांड्या शिलेदारासारखे ते दिसते. पण ते इतकी वर्षे तिथे असूनसुद्धा मला दिसले गेल्या दोन चार दिवसात.
पानगळीचे वृक्ष ह्या वर्गात मोडणारे हे झाड भारतीय उपखंड, इंडोचीन व म्यानमार (पूर्वीचा ब्रह्मदेश) ह्या भूभाहातील स्थानीय वृक्ष आहे. उष्ण व रुक्ष प्रदेशात वाढू शकणाऱ्या ह्या झाडाच्या पाने, फुले व साल ह्यांचे काही औषधी उपयोगदेखील आहेत. Trees of Ahmedabad ने माझे डोळे उघडल्यावर.
As per Trees of Ahmedabad Insta page, during its fruiting season, this tree looks ethereal.  म्हणून मग आंतरजालावर ह्या झाडाच्या फळांचे फोटोज बघितले. कच्ची असताना गर्द हिरव्या रंगाची व पिकल्यावर फिकट मातकट रंगाची चपट्या आकाराची फळं काही फार आकर्षक दिसत नाहीत. पण निर्जीव फोटो पहाणं आणि सजीव वृक्षावर असंख्य अशी फळं एकत्र पहाणं ह्यात निश्चितच फरक असणार. तो रसरशीत जिवंतपणा एकदा पहायलाच हवा.
गूगल गुरूजीनी सांगितल्याप्रमाणे  फेब्रूवारी / मार्च हा या झाडाला फळे येण्याचा मोसम. आता येत्या फेब्रूवारी मार्चची मी वाट बघीन - शहराच्या चौकातल्या ह्या फळवाल्याच्या दिव्य रुप दर्शनाची.

बोलीभाषेतील नाव - वावळ, इंडियन एल्म ट्री, जंगल कॉर्क ट्री.
शास्त्रीय नाव - Holoptelea Integrifolia

तर अशी ही अहमदाबादच्या वृक्षसृष्टीशी माझी जी तोंडओळख झाली त्यायोगे मी तिचा परिचय तुम्हालाही करून देण्याचा प्रयत्न करतोय. शिल्पा व तिच्या गृपच्या नि:स्वार्थ कामाची ओळख करून देतोय.

-- मनिष मोहिले