पंचमवरचा माझा हा तिसरा लेख. पहिल्या लेखात, एस डी सारख्या एका प्रथितयश संगीतकाराच्या पोटी जन्म घेऊन देखील, वडीलांच्या सावलीत लहान होऊन न रहाता; हिंदी चित्रपटसृष्टीला एक नवीन पद्धतीचं संगीत देणारा उद्गाता (trendsetter) संगीतकार म्हणून स्वत:ची ओळख निर्माण करणाऱ्या व वडीलांपेक्षाही कांकणभर अधिक चाहतावर्ग निर्माण करणाऱ्या पंचमच्या कारकिर्दीचा आढावा घेतला होता.
दुसऱ्या लेखात पंचम अनमिक्स्ड ह्या अप्रतिम वृत्तपटातून त्याची अतिशय गाजलेली गाणी, चाली, पार्श्वसंगीत धून ह्यातील सांगितिक बुद्धीमत्ता व तांत्रिक करामतीबद्दल जी अफलातून माहिती मिळाली त्या माहितीच्या आधारे माझ्या शब्दात पंचमचं वेगळेपण दाखवून देत त्याची मानसपूजा बांधण्याचा प्रयत्न केला होता.
पण पंचमचं कामच इतकं अफाट आणि अप्रतिम आहे की त्याच्यावर लिहू तेव्हढं थोडं अशी परिस्थिती आहे. त्यातून पंचमच्या संगीतावर ज्यांची पौगंडावस्था व तारुण्य पोसलं गेलं , वाढलं अशा माझ्या पिढीतील सर्वच चाहत्यांना पंचमबद्दल अंत:करणात एक विशेष जवळीक आहे. या आमच्या पिढीला पौगंडावस्थेतील तारुण्यसुलभ प्रेम, तारुण्याच्या उंबरठ्यावरची पक्की दोस्ती, ते बिनधास्त आयुष्य, थोडं नंतरचं अधिक अर्थपूर्ण प्रेम, तारुण्य ते प्रौढत्व ह्या टप्प्यावर येणारे आयुषातील अनुभव ह्या सगळ्या भावना अनुभवताना पंचमच्या संगीताची एक विलक्षण सुरेल व अविस्मरणीय साथ मिळाली आणि तिने वाढत्या वयाबरोबर आयुष्य व संगीत ह्या दोन्हीची एक वेगळी प्रगल्भ जाणीव करून दिली. आमच्या दोस्तांच्या जागवल्या जाणाऱ्या रात्री, अचानक मोकळी मिळालेली दुपार अशा कुठल्याही वेळी होणाऱ्या मैफिलींमध्ये पंचम अढळस्थानी होता आणि अजूनही आहे. जसजसे दिवस जातात तसतसं पंचमबद्दलचं प्रेम नी जिव्हाळा वाढत जातोय.
त्या वाढत्या प्रेमाला वाचा म्हणून आता ह्या तिसऱ्या लेखात त्याच्या काही निवडक गाण्यांची खासियत सांगण्याचा व त्या अनुषंगाने त्याच्या संगीतातील प्रतिभावंत प्रगल्भ विविधतेचा आढावा घेण्याचा प्रयत्न करणार आहे मी.
पाश्चात्य संगीताचा पंचमच्या संगीतावर प्रभाव होता असं म्हटलं जातं आणि तसा तो होता सुद्धा. विशेषतः पंचम तरुण असताना त्याच्या संगीतावर हा प्रभाव विशेष दिसतो असं म्हणावं लागेल. पंचमच्या वाद्यवृंदातील पाश्चात्य पद्धतीची वाद्ये, पाश्चात्य पद्धतीचा प्रभाव असलेली स्वरसंमेलन व्यवस्था ह्यामुळे ते अधिकच जाणवायचं. हिंदी चित्रपटसंगीताला एकध्वनी पद्धतीतून बहुध्वनी पद्धतीत घेऊन जाणाऱ्या संगीतकाराच्या वाद्यवृंदात हे असावं ह्यात आश्चर्य कसलं ?
आश्चर्य आहे ते हे की पंचम म्हणजे पाश्चात्य संगीत असा ग्रह असणाऱ्या अनेकांना हे ठाऊक नाही की छोटे नवाब ह्या पंचमने संगीत दिलेल्या त्याच्या पहिल्याच चित्रपटात घर आजा घिर आये बदरा सावरिया हे मालगुंजी रागातलं अप्रतिम गाणं शंभर टक्के भारतीय शास्त्रीय संगीत असलेल्या गीताचा उत्कृष्ट नमुना आहे.
छोटे नवाब मधील ह्या गाण्याशिवाय ही इतर काही गाणी जी पंचमच्या हिंदुस्तानी शास्त्रीय संगीतातील ज्ञानसिद्ध जाणकारीचा पुरावा आहेत - ओ गंगा मैय्या (राग जोगिया, चित्रपट चंदन का पलना), रैना बीती जाये (तोडी व खमाज, अमरप्रेम), बीते ना बितायी रैना (यमन कल्याण, परिचय), मेरे नैना सावन भादो (शिवरंजनी, मेहबूबा), है अगर दुश्मन (कलावती, हम किसी से कम नही - कव्वाली), पिया बावरी (बिहाग, खूबसूरत), हमें तुमसे प्यार कितना (भैरवी, कुदरत), हमें और जीने की (आसावरी, अगर तुम ना होते), क्यूं नये लग रहे (खमाज, १९४२ अ लव्ह स्टोरी).
तरीही वरील यादीत अजून अमरप्रेम, आँधी, इजाजत, लिबास, खूशबू, किनारा, नमकीन ह्या अत्युत्कृष्ट संगीत असलेल्या चित्रपटातील इतर बऱ्याच गाण्यांचा उल्लेखही नाही झालेला. अर्थात ही सर्वच गाणी इतकी अप्रतिम आहेत की एकेका चित्रपटातील गाण्यांवर एक एक स्वतंत्र लेख लिहावा लागेल.
रक्तात संगीत असलेल्या आणि उस्ताद अली अकबरखान व पंडीत सामता प्रसाद यासारख्या शास्त्रीय संगीतातील दिग्गजांकडे तालीम घेतलेल्या पंचमची; सूर, ताल, लय, ठेका, राग, स्वरमाधुर्य, गायक गायिकेचा आवाज व वाद्यांचा ध्वनीपरिणाम यातील व वेगवेगळ्या वाद्यांच्या ध्वनीपरिणामातील सुसंवाद ह्या सर्वांवर कमालीची पकड होती. त्यामुळेच ताल, ठेका, ध्वनीपरिणाम इत्यादीमध्ये तो अभिनव प्रयोग करू शकला व यशस्वीपणे करू शकला.
इजाजत मधलं छोटीसी कहानी से बारीशों के पानी से गाणं आठवा. ओल्याचिंब हिरव्यागार डोंगरातील पावसाचं अप्रतिम छायाचित्रण असलेल्या ह्या गाण्याची खासियत ही की समोर चित्र नसेल, किंबहुना गुलझारची अफाट कविता जरी नसेल तरी फक्त संगीतातून व चालीतून देखील तो डोंगरातील पावसाच्या पाण्याचा खळाळ व ओला ताजवा आपल्याला जाणवतो. गाण्याच्या शब्दांशी व मूडशी (स्वभावलहरीशी) इतकं तादात्म्य पावणारं संगीत द्यायला देवाघरूनच झोळी भरून आणावी लागते. पंचमची झोळी ओसंडून जाण्याइतकी भरलेली होती.
पण मी सांगतोय ते ह्या गाण्यातील दुसऱ्याच खासियत बद्दल. ह्या गाण्यात पंचमने twin track ह्या तंत्राचा फार कुशलतेने वापर केला आहे. एका track वर आशाच्या अलौकिक आवाजातील मुखडा वा अंतरा सुरू असताना त्याचवेळेस दुसऱ्या track वर तिच्या आवाजातील आलापी तितकीच स्वच्छ ऐकू येते. दोन्हीही tracks एकमेकांचा तोल सांभाळत एकमेकांना पूरक व सुसंवादी ठरत समांतर प्रवास चालू ठेवतात आणि एक अद्भुत संगीतानुभव देतात.
आता twin track तंत्राचा हा प्रयोग पंचमने सर्वप्रथम केला होता तब्बल वीस वर्षं आधी १९६७ साली बहारों के सपने मध्ये. क्या जानू सजन होती है क्या गम की शाम हे ते गीत. गायिका होती लता. त्यातही एका track वर लताच्या स्वर्गीय आवाजात मुखडा वा अंतरा आणि दुसऱ्या track वर त्याचवेळेस तिची सुमधुर आलापी असा अद्भुत सूरसिंगार आहे. आजही हे अप्रतिम गाणं ऐकताना श्रवणेंद्रिय तृप्त होतात. फक्त सुमार छायाचित्रणामुळे ह्या गाण्याचा दृष्यपरिणाम कोणाच्याही स्मरणात राहिला नसेल. पण गाणं आज ही ताजं आहे. ही पंचमची थोरवी. पंचम काळाच्या पुढे होता तो असा.
एक असंच उल्लेखनीय गाणं म्हणजे गोमती के किनारे मधील आओ आओ जाने जहा. या गाण्यात पंचम ने संयत व संयमितपणे twin track तंत्र वापरले आहे. संयत व संयमित अशासाठी की वर उल्लेखलेल्या दोन गाण्यात दोन्ही tracks सारख्याच प्रभावीपणे वाजतात व ऐकू येतात. पण आओ आओ जाने जहा मध्ये मुख्य गायिका वा गायक ह्यांचा आवाज व्यवस्थित मोठा ऐकू येतो तर दुसऱ्या track वरील कोरस हा पार्श्वभूमीला असल्याचं भान राखून हळू पण स्पष्ट ऐकू येतो. त्यातही twin track ला दिलेला twist म्हणजे मुख्य गायक / गायिका मुखडा गात असताना कोरसची चाल अंतऱ्याची आहे आणि मुख्य गायक गायिका अंतरा गात असताना कोरसची चाल मुखड्याची आहे. तंत्र तेच असलं तरी त्याचा उपयोग करायची पद्धत पूर्णपणे वेगळी, अस्सल. हा खास पंचम टच. जसा मिडास राजा आपल्या मिडास टच ने कोणत्याही वस्तूचं सोनं करायचा तद्वतच पंचम आपल्या अलौकिक संगीतप्रतीभेच्या परीसस्पर्षाने हाती आलेल्या प्रत्येक रचनेचं बावनकशी सोनं बनवायचा.
तांत्रिक बाबींवर आधारीत चमत्कारांशिवाय ताल, गाण्याची पट्टी, वाद्यवृंदव्यवस्था ह्या ज्या निखळ संगीताशी संबंधित बाबी आहेत त्यात देखील पंचमने अतिशय अद्भुत व नवीन पायंडा पाडणारी कामगिरी केलेली आहे.
गायक वा गायिकेला एकाच गाण्यात अगदी खालच्या पट्टीपासून ते अगदी वरच्या पट्टीपर्यंत गायला लावून ते गाणं सिनेरसिकांच्या गळ्यातील ताईत बनवण्याची किमया दोनदा केलीये पंचम नी - जवानी दिवानी मधलं जाने जा ढूँढता फिर रहा मध्ये किशोर आशा आणि सत्ते पे सत्ता मधलं प्यार हमें किस मोड पे ले आया मध्ये किशोर व इतर गायक कलाकार.
ठेक्याबद्दल म्हणातचं झालं तर पती पत्नी ह्या चित्रपटात सुजीतकुमार व शशिकला ह्यांच्यावर चित्रीत केलेल्या मार डालेगा दर्द ए जिगर ह्या गाण्यात पंचमनी पहिल्यांदा हिंदी चित्रपट गीतात bossa nova ह्या ब्राझिलीयन ठेक्याचा सुरेख उपयोग केला. तिसरी मंझिल च्या अफाट लोकप्रिय अशा आजा आजा मैं हूँ प्यार तेरा आणि ओ हसीना जुल्फोंवाली जाने जहा ह्या गाण्यातून हाच ठेका अधिक परिणामकारक पणे जाणवतो. किंवा तिसरी मंझिलच्या यशामुळे तो लक्षात रहातो. इलेक्ट्रिक गिटार, बॉंगो, ड्रम्स, ट्रंपेट्स, कीबोर्ड ह्या वाद्यमेळाने ह्या गाण्यांमधून बोसा नोव्हाच्या ठेक्याच्या जोडीने असा काही जबरदस्त परिणाम साधला की शम्मीच्या बिनधास्त धसमुसळ्या कासानोव्हा प्रतिमेला साजेसं, चपखलपणे शोभून दिसणारं संगीत देणारा संगीतकार म्हणून पंचमची एक नवीच ओळख हिंदी सिनेसृष्टीला झाली. हिंदी चित्रपटसंगीतात एका नव्या युगाचा जन्म झाला आणि आजही पंचमयुगाचा परिणाम ओसरलेला नाही.
तीसरी मंझिल च्या प्रचंड यशामुळे हिंदी चित्रपट संगीताचं अनभिषिक्त सम्राटपद पंचमकडे आपसूक आलं आणि पुढील जवळपास दोन दशकं तो त्या पदावर विराजमान होता.
हम किसी से कम नहीं ची सर्वच गाणी सुरेख असली आणि लोकप्रिय झाली तरी त्यातील medley ही हिंदी सिनेसंगीतातील एक मैलाचा दगड ठरावा इतकी लोकप्रिय झाली. ह्या एका medley करता दहा दहा वेळा तो चित्रपट पाहिलेले लोक आहेत. आजही ही medley कानावर पडली की हातातील आहे ते काम थांबतं आणि कान व मन त्या अद्भुत संगीताकडे खेचले जातात. अशा ह्या medley ची कल्पना सुचली निर्माता नासीर हुसैन ना. हम किसी से कम नहीं बनत असताना ते लंडनला गेले असता तिथे टिफनीजमध्ये त्यांनी बघितलं की मुलामुलींचा एक गृप स्टेजवर एका गाण्यावर डान्स करतोय. पण गाणं संपलं की ना गाणं थांबतय ना डान्स. त्या संपलेल्या गाण्याच्या पाठोपाठ सलगपणे दुसरंच गाणं सुरू होतय आणि तो गृप तितक्याच सलगपणे दुसऱ्या तिसऱ्या चौथ्या गाण्यावर डान्स करत जातोय. नासीर हुसैनना ही कल्पना विलक्षण आवडली आणि हम किसी सेकम नहीं मधील डान्स कॉम्पिटीशनच्या सीन मध्ये त्यांनी ह्या नवीन कल्पनेचा वापर करायचं ठरवलं. पंचमला त्यांनी सांगितलं की ह्या सीन साठी मला एक नाही तर चार एक वेगवेगळ्या चालीतली स्वतंत्र गाणी हवीत. पण ती अशी हवीत की एका गाण्यामागून दुसरं गाणं बेमालूमपणे सुरू व्हावं. प्रयोगशीलता हा ज्याच्या स्वभावाचा आणि संगीताचा स्थायीभावच होता अशा पंचमनी हे अवजड शिवधनुष्य लीलया पेलत नासीरसाबना हवी तशी medley दिली. ती ऐकल्यावर बऱ्याच लोकांनी त्यांना सांगितलं की हे खूप रिस्की आहे. एकही गाणं लोकांच्या लक्षात रहाणार नाही वगैरे. पण नासीर हुसैनचा पंचमच्या संगीतावर आणि स्वत:च्या अंत:प्रेरणेवर विश्वास होता. त्यांनी त्या medley सहीतच चित्रपट प्रदर्शित केला आणि स्वत:चं वैशिष्ट्य सांभाळूनही एकमेकाशी सहज व सुरेलपणे संलग्न होणाऱ्या सहा गीतसंगीत खंडांच्या व दहा मिनीटं चालणाऱ्या medley ने - पंचमच्या medley ने इतिहास घडवला.
पावलांनी आपोआप ठेका द्यायला सुरूवात करावी, ते जागच्या जागी थिरकायला लागावेत अशा मस्त धमाल संगीताबरोबरच, पंचमने अतिशय तरल, भावपूर्ण, प्रणयरम्य, आर्त असं संगीतदेखील भरपूर दिलं आहे. गाण्याचे शब्द, चित्रपटात ते ज्या सिच्युएशनला आहे ती सिच्युएशन, गाण्याचा मूड आणि दिग्दर्शकाचा दृष्टीकोन ह्या सर्व गोष्टी ध्यानात घेत सर्वाना सामावून घेत पूरक ठरणारं संगीत देण्यात पंचमचा हात धरू शकेल असा कोणी इतर संगीतकार विरळाच.
गुलझार सारख्या एका अतिशय प्रतिभावान कवी व दिग्दर्शकाने ह्याबाबतची पावती पंचमला दिली आहे. एका मुलाखतीत गुलझार म्हणाला होता की ज्या माध्यमातून पंचमचं संगीत लोकांपर्यंत पोचायचं त्या चित्रपट ह्या माध्यमावर एक संगीतकार म्हणून त्याची विलक्षण पकड होती. तो संगीत देताना चित्रपटातील ज्या जागी गाणं आहे त्या सिच्युएशनचे सीन्स सुद्धा डोळ्यासमोर आणत संगीत द्यायचा. गुलझारनीच दिलेलं हे उदाहरण बघा. किताब मध्ये शाळेतील मुलांच्या दंग्याचं जे धमाल "अ आ इ ई, मास्तरजी की आई चिठ्ठी" हे गीत आहे त्याच्या ध्वनीमुद्रणाच्या वेळेस पंचमनी चक्क शाळेची बाकडी रेकॉर्डिंग रूम मध्ये आणवून ती बडवत त्याच्यावर ह्या गीताचा ठेका व वाद्यवृंदव्यवस्था बसवली. गुलझार त्या मुलाखतीत स्वत: म्हणाला होता की पंचमचं गाणं त्याच्या स्वत:कडून नीट पाच सहा वेळा त्यातील बारकाव्यांसह ऐकावं तेव्हा कुठे त्याचं दृष्यांकन परिणामकारकरित्या कसं करता येइल याबद्दल अंदाज येतो. ह्यात एक दिग्दर्शक म्हणून गुलझारच्या बारीक सारीक गोष्टींकडे लक्ष ठेवणाऱ्या शिकाऊ वृत्तीचं जेवढं कौतुक आहे तितकच किंबहुना त्याहून अधिक कौतुक पंचमच्या संगीताचं व एक संगीतकार म्हणून चित्रपट माध्यमावरील त्याच्या पकडीचं आहे.
तिसरी मंझिल, हम किसी से कम नही, कारवाँ, यादों की बारात, ग्रेट गॅंबलर, शोले, हरे रामा हरे क्रिष्णा सारखे मसाला चित्रपट असोत, पडोसन, अंगूर सारखे धमाल विनोदी चित्रपट असोत, परिचय, खूशबू, किनारा, घर, लिबास सारखे कौटुंबिक विषय हाताळणारे चित्रपट असोत, कटी पतंग, मेरे जीवनसाथी, आ गले लग जा सारखे प्रणयरम्य चित्रपट असोत, अमरप्रेम, आँधी, इजाजत सारखे प्रगल्भ प्रेमकथा हाताळणारे चित्रपट असोत - पंचम चित्रपटातील गाण्याची जागा व मूड हेरून तिथे चपखल बसणारं संगीत देत आला. तरी बघा; प्यार का मौसम, गोलमाल, झील जे उस पार, झूठा कही का, देवता, दीवार, आप की कसम, जवानी दिवानी, शरीफ बदमाश, जहरीला इन्सान, जमाने को दिखाना हैं, खूबसूरत, अब्दुल्ला, हरजाई, बेमिसाल, कुदरत, रॉकी, सनम तेरी कसम, शक्ती, मासूम - हे तर मोजलेच नाहीत वर. आणि अजून कितीतरी बाकी असतील. नव्हे आहेतच.
ऋषी कपूरची गुलछबू प्रणयी नायकाची व dancing sensation (त्या काळचं) ची प्रतिमा तयार होण्यात पंचमच्या संगीताचा फार मोठा वाटा होता. संजय दत्त चं रॉकीतलं पदार्पण असो वा सन्नी देओल चं बेताबमधलं पदार्पण - ते यशस्वी ठरून त्यांची पुढची वाटचाल सुकर होण्यात पंचमच्या धुंद करणाऱ्या संगीताचा मोठा वाटा होता आणि स्वत: अमजदखान ने सांगितल्याप्रमाणे; शोलेच्या ज्या गब्बरसिंगमुळे अमजद खान सुप्रसिद्ध व रजतपटावरील ऑल टाईम ग्रेट असा खलनायक बनला त्या गब्बरच्या भूमिकेला, त्याच्यामधील विक्षिप्त क्रौर्याला सिनेरसिकांपर्यंत परिणामकारकपणे पोचवण्यात मोठा हातभार होता पार्श्वभूमीला वाजणाऱ्या आणि अंगावर काटा आणणाऱ्या त्या विविक्षित धूनचा. जेव्हा जेव्हा गब्बर पडद्यावर येतो तेव्हा तेव्हा ती विवक्षित धून वाजते आणि गब्बर बघणाऱ्याच्या काळजाचा थरकाप उडवतो.
संगीतकाराने दिलेल्या संगीतातून अभिनेत्यांची पडद्यावरील प्रतिमा बनत जावी, वाढत जावी असं संगीत देणारे संगीतकार विरळाच. पंचमचं नाव त्या विरळा प्रभृतींच्या यादीत अग्रक्रमावर आहे.
पडद्यावरील नायक नायिकांच्या कारकिर्दीला यशस्वी करण्यात हातभार लावण्याबरोबरच पडद्यामागे असलेल्या गायक गायिकांच्या बाबतीत सुद्धा असं म्हणता येइल की पंचम ने त्यांच्या गायकीचं चीज करत त्यावर अद्भुताचा मुलामा चढवणारं असं संगीत दिलं की ज्यामुळे त्या त्या गायक गायिकेच्या अप्रतिम गाण्यांच्या यादीत काही अनमोल गीतांची भर पडली.
पंचमकडे गाताना किशोरचा आवाज काही वेगळाच खास भासतो. एरवी इतर संगीतकारांच्या तुलनेत पंचमकडे कमी गायलेल्या लताची काही अजरामर गाणी पंचमकडे गायलेली आहेत. पंचमची संगीतसंगिनी बरोबरच नंतरच्या काळात त्याची जीवनसंगिनी बनलेल्या आशाच्या बाबतीत तर बोलायलाच नको. शास्त्रीय संगीत ते कॅबरे अशी अफलातून रेंज असलेल्या अष्टपैलू आवाजाची मालकीण जेव्हा हे बोलते की दैय्या ये मैं कहाँ आ फसी या कारवाँमधल्या गाण्याची रेंज अफाट आहे तेव्हा पंचमच्या संगीताच्या रेंजबद्दल ह्यापेक्षा अधिक बोलकं भाष्य असू शकत नाही.
असा हा पंचम. त्याच्याबद्दल बोलावं / लिहावं तितकं थोडं वाटतं. असं वाटतं की इतकं सगळं लिहीलं पण अजून बरंच काही आपण लिहीलच नाही. विशेषकरून रैना बीती जाये, आनेवाला पल, बीती ना बिताये रैना, तेरे बिना जिंदगी से कोइ , कहीं ना जा, हुजूर इस कदर भी ना, प्यार के मोड पे छोडोगे ह्या सगळ्याबद्दल आणि इतर किती किती गाण्यांबद्दल.
पण हे सगळं लेखमालेच्या पुढील भागात.
- मनिष मोहिले
दुसऱ्या लेखात पंचम अनमिक्स्ड ह्या अप्रतिम वृत्तपटातून त्याची अतिशय गाजलेली गाणी, चाली, पार्श्वसंगीत धून ह्यातील सांगितिक बुद्धीमत्ता व तांत्रिक करामतीबद्दल जी अफलातून माहिती मिळाली त्या माहितीच्या आधारे माझ्या शब्दात पंचमचं वेगळेपण दाखवून देत त्याची मानसपूजा बांधण्याचा प्रयत्न केला होता.
पण पंचमचं कामच इतकं अफाट आणि अप्रतिम आहे की त्याच्यावर लिहू तेव्हढं थोडं अशी परिस्थिती आहे. त्यातून पंचमच्या संगीतावर ज्यांची पौगंडावस्था व तारुण्य पोसलं गेलं , वाढलं अशा माझ्या पिढीतील सर्वच चाहत्यांना पंचमबद्दल अंत:करणात एक विशेष जवळीक आहे. या आमच्या पिढीला पौगंडावस्थेतील तारुण्यसुलभ प्रेम, तारुण्याच्या उंबरठ्यावरची पक्की दोस्ती, ते बिनधास्त आयुष्य, थोडं नंतरचं अधिक अर्थपूर्ण प्रेम, तारुण्य ते प्रौढत्व ह्या टप्प्यावर येणारे आयुषातील अनुभव ह्या सगळ्या भावना अनुभवताना पंचमच्या संगीताची एक विलक्षण सुरेल व अविस्मरणीय साथ मिळाली आणि तिने वाढत्या वयाबरोबर आयुष्य व संगीत ह्या दोन्हीची एक वेगळी प्रगल्भ जाणीव करून दिली. आमच्या दोस्तांच्या जागवल्या जाणाऱ्या रात्री, अचानक मोकळी मिळालेली दुपार अशा कुठल्याही वेळी होणाऱ्या मैफिलींमध्ये पंचम अढळस्थानी होता आणि अजूनही आहे. जसजसे दिवस जातात तसतसं पंचमबद्दलचं प्रेम नी जिव्हाळा वाढत जातोय.
त्या वाढत्या प्रेमाला वाचा म्हणून आता ह्या तिसऱ्या लेखात त्याच्या काही निवडक गाण्यांची खासियत सांगण्याचा व त्या अनुषंगाने त्याच्या संगीतातील प्रतिभावंत प्रगल्भ विविधतेचा आढावा घेण्याचा प्रयत्न करणार आहे मी.
पाश्चात्य संगीताचा पंचमच्या संगीतावर प्रभाव होता असं म्हटलं जातं आणि तसा तो होता सुद्धा. विशेषतः पंचम तरुण असताना त्याच्या संगीतावर हा प्रभाव विशेष दिसतो असं म्हणावं लागेल. पंचमच्या वाद्यवृंदातील पाश्चात्य पद्धतीची वाद्ये, पाश्चात्य पद्धतीचा प्रभाव असलेली स्वरसंमेलन व्यवस्था ह्यामुळे ते अधिकच जाणवायचं. हिंदी चित्रपटसंगीताला एकध्वनी पद्धतीतून बहुध्वनी पद्धतीत घेऊन जाणाऱ्या संगीतकाराच्या वाद्यवृंदात हे असावं ह्यात आश्चर्य कसलं ?
आश्चर्य आहे ते हे की पंचम म्हणजे पाश्चात्य संगीत असा ग्रह असणाऱ्या अनेकांना हे ठाऊक नाही की छोटे नवाब ह्या पंचमने संगीत दिलेल्या त्याच्या पहिल्याच चित्रपटात घर आजा घिर आये बदरा सावरिया हे मालगुंजी रागातलं अप्रतिम गाणं शंभर टक्के भारतीय शास्त्रीय संगीत असलेल्या गीताचा उत्कृष्ट नमुना आहे.
छोटे नवाब मधील ह्या गाण्याशिवाय ही इतर काही गाणी जी पंचमच्या हिंदुस्तानी शास्त्रीय संगीतातील ज्ञानसिद्ध जाणकारीचा पुरावा आहेत - ओ गंगा मैय्या (राग जोगिया, चित्रपट चंदन का पलना), रैना बीती जाये (तोडी व खमाज, अमरप्रेम), बीते ना बितायी रैना (यमन कल्याण, परिचय), मेरे नैना सावन भादो (शिवरंजनी, मेहबूबा), है अगर दुश्मन (कलावती, हम किसी से कम नही - कव्वाली), पिया बावरी (बिहाग, खूबसूरत), हमें तुमसे प्यार कितना (भैरवी, कुदरत), हमें और जीने की (आसावरी, अगर तुम ना होते), क्यूं नये लग रहे (खमाज, १९४२ अ लव्ह स्टोरी).
तरीही वरील यादीत अजून अमरप्रेम, आँधी, इजाजत, लिबास, खूशबू, किनारा, नमकीन ह्या अत्युत्कृष्ट संगीत असलेल्या चित्रपटातील इतर बऱ्याच गाण्यांचा उल्लेखही नाही झालेला. अर्थात ही सर्वच गाणी इतकी अप्रतिम आहेत की एकेका चित्रपटातील गाण्यांवर एक एक स्वतंत्र लेख लिहावा लागेल.
रक्तात संगीत असलेल्या आणि उस्ताद अली अकबरखान व पंडीत सामता प्रसाद यासारख्या शास्त्रीय संगीतातील दिग्गजांकडे तालीम घेतलेल्या पंचमची; सूर, ताल, लय, ठेका, राग, स्वरमाधुर्य, गायक गायिकेचा आवाज व वाद्यांचा ध्वनीपरिणाम यातील व वेगवेगळ्या वाद्यांच्या ध्वनीपरिणामातील सुसंवाद ह्या सर्वांवर कमालीची पकड होती. त्यामुळेच ताल, ठेका, ध्वनीपरिणाम इत्यादीमध्ये तो अभिनव प्रयोग करू शकला व यशस्वीपणे करू शकला.
इजाजत मधलं छोटीसी कहानी से बारीशों के पानी से गाणं आठवा. ओल्याचिंब हिरव्यागार डोंगरातील पावसाचं अप्रतिम छायाचित्रण असलेल्या ह्या गाण्याची खासियत ही की समोर चित्र नसेल, किंबहुना गुलझारची अफाट कविता जरी नसेल तरी फक्त संगीतातून व चालीतून देखील तो डोंगरातील पावसाच्या पाण्याचा खळाळ व ओला ताजवा आपल्याला जाणवतो. गाण्याच्या शब्दांशी व मूडशी (स्वभावलहरीशी) इतकं तादात्म्य पावणारं संगीत द्यायला देवाघरूनच झोळी भरून आणावी लागते. पंचमची झोळी ओसंडून जाण्याइतकी भरलेली होती.
पण मी सांगतोय ते ह्या गाण्यातील दुसऱ्याच खासियत बद्दल. ह्या गाण्यात पंचमने twin track ह्या तंत्राचा फार कुशलतेने वापर केला आहे. एका track वर आशाच्या अलौकिक आवाजातील मुखडा वा अंतरा सुरू असताना त्याचवेळेस दुसऱ्या track वर तिच्या आवाजातील आलापी तितकीच स्वच्छ ऐकू येते. दोन्हीही tracks एकमेकांचा तोल सांभाळत एकमेकांना पूरक व सुसंवादी ठरत समांतर प्रवास चालू ठेवतात आणि एक अद्भुत संगीतानुभव देतात.
आता twin track तंत्राचा हा प्रयोग पंचमने सर्वप्रथम केला होता तब्बल वीस वर्षं आधी १९६७ साली बहारों के सपने मध्ये. क्या जानू सजन होती है क्या गम की शाम हे ते गीत. गायिका होती लता. त्यातही एका track वर लताच्या स्वर्गीय आवाजात मुखडा वा अंतरा आणि दुसऱ्या track वर त्याचवेळेस तिची सुमधुर आलापी असा अद्भुत सूरसिंगार आहे. आजही हे अप्रतिम गाणं ऐकताना श्रवणेंद्रिय तृप्त होतात. फक्त सुमार छायाचित्रणामुळे ह्या गाण्याचा दृष्यपरिणाम कोणाच्याही स्मरणात राहिला नसेल. पण गाणं आज ही ताजं आहे. ही पंचमची थोरवी. पंचम काळाच्या पुढे होता तो असा.
एक असंच उल्लेखनीय गाणं म्हणजे गोमती के किनारे मधील आओ आओ जाने जहा. या गाण्यात पंचम ने संयत व संयमितपणे twin track तंत्र वापरले आहे. संयत व संयमित अशासाठी की वर उल्लेखलेल्या दोन गाण्यात दोन्ही tracks सारख्याच प्रभावीपणे वाजतात व ऐकू येतात. पण आओ आओ जाने जहा मध्ये मुख्य गायिका वा गायक ह्यांचा आवाज व्यवस्थित मोठा ऐकू येतो तर दुसऱ्या track वरील कोरस हा पार्श्वभूमीला असल्याचं भान राखून हळू पण स्पष्ट ऐकू येतो. त्यातही twin track ला दिलेला twist म्हणजे मुख्य गायक / गायिका मुखडा गात असताना कोरसची चाल अंतऱ्याची आहे आणि मुख्य गायक गायिका अंतरा गात असताना कोरसची चाल मुखड्याची आहे. तंत्र तेच असलं तरी त्याचा उपयोग करायची पद्धत पूर्णपणे वेगळी, अस्सल. हा खास पंचम टच. जसा मिडास राजा आपल्या मिडास टच ने कोणत्याही वस्तूचं सोनं करायचा तद्वतच पंचम आपल्या अलौकिक संगीतप्रतीभेच्या परीसस्पर्षाने हाती आलेल्या प्रत्येक रचनेचं बावनकशी सोनं बनवायचा.
तांत्रिक बाबींवर आधारीत चमत्कारांशिवाय ताल, गाण्याची पट्टी, वाद्यवृंदव्यवस्था ह्या ज्या निखळ संगीताशी संबंधित बाबी आहेत त्यात देखील पंचमने अतिशय अद्भुत व नवीन पायंडा पाडणारी कामगिरी केलेली आहे.
गायक वा गायिकेला एकाच गाण्यात अगदी खालच्या पट्टीपासून ते अगदी वरच्या पट्टीपर्यंत गायला लावून ते गाणं सिनेरसिकांच्या गळ्यातील ताईत बनवण्याची किमया दोनदा केलीये पंचम नी - जवानी दिवानी मधलं जाने जा ढूँढता फिर रहा मध्ये किशोर आशा आणि सत्ते पे सत्ता मधलं प्यार हमें किस मोड पे ले आया मध्ये किशोर व इतर गायक कलाकार.
ठेक्याबद्दल म्हणातचं झालं तर पती पत्नी ह्या चित्रपटात सुजीतकुमार व शशिकला ह्यांच्यावर चित्रीत केलेल्या मार डालेगा दर्द ए जिगर ह्या गाण्यात पंचमनी पहिल्यांदा हिंदी चित्रपट गीतात bossa nova ह्या ब्राझिलीयन ठेक्याचा सुरेख उपयोग केला. तिसरी मंझिल च्या अफाट लोकप्रिय अशा आजा आजा मैं हूँ प्यार तेरा आणि ओ हसीना जुल्फोंवाली जाने जहा ह्या गाण्यातून हाच ठेका अधिक परिणामकारक पणे जाणवतो. किंवा तिसरी मंझिलच्या यशामुळे तो लक्षात रहातो. इलेक्ट्रिक गिटार, बॉंगो, ड्रम्स, ट्रंपेट्स, कीबोर्ड ह्या वाद्यमेळाने ह्या गाण्यांमधून बोसा नोव्हाच्या ठेक्याच्या जोडीने असा काही जबरदस्त परिणाम साधला की शम्मीच्या बिनधास्त धसमुसळ्या कासानोव्हा प्रतिमेला साजेसं, चपखलपणे शोभून दिसणारं संगीत देणारा संगीतकार म्हणून पंचमची एक नवीच ओळख हिंदी सिनेसृष्टीला झाली. हिंदी चित्रपटसंगीतात एका नव्या युगाचा जन्म झाला आणि आजही पंचमयुगाचा परिणाम ओसरलेला नाही.
तीसरी मंझिल च्या प्रचंड यशामुळे हिंदी चित्रपट संगीताचं अनभिषिक्त सम्राटपद पंचमकडे आपसूक आलं आणि पुढील जवळपास दोन दशकं तो त्या पदावर विराजमान होता.
हम किसी से कम नहीं ची सर्वच गाणी सुरेख असली आणि लोकप्रिय झाली तरी त्यातील medley ही हिंदी सिनेसंगीतातील एक मैलाचा दगड ठरावा इतकी लोकप्रिय झाली. ह्या एका medley करता दहा दहा वेळा तो चित्रपट पाहिलेले लोक आहेत. आजही ही medley कानावर पडली की हातातील आहे ते काम थांबतं आणि कान व मन त्या अद्भुत संगीताकडे खेचले जातात. अशा ह्या medley ची कल्पना सुचली निर्माता नासीर हुसैन ना. हम किसी से कम नहीं बनत असताना ते लंडनला गेले असता तिथे टिफनीजमध्ये त्यांनी बघितलं की मुलामुलींचा एक गृप स्टेजवर एका गाण्यावर डान्स करतोय. पण गाणं संपलं की ना गाणं थांबतय ना डान्स. त्या संपलेल्या गाण्याच्या पाठोपाठ सलगपणे दुसरंच गाणं सुरू होतय आणि तो गृप तितक्याच सलगपणे दुसऱ्या तिसऱ्या चौथ्या गाण्यावर डान्स करत जातोय. नासीर हुसैनना ही कल्पना विलक्षण आवडली आणि हम किसी सेकम नहीं मधील डान्स कॉम्पिटीशनच्या सीन मध्ये त्यांनी ह्या नवीन कल्पनेचा वापर करायचं ठरवलं. पंचमला त्यांनी सांगितलं की ह्या सीन साठी मला एक नाही तर चार एक वेगवेगळ्या चालीतली स्वतंत्र गाणी हवीत. पण ती अशी हवीत की एका गाण्यामागून दुसरं गाणं बेमालूमपणे सुरू व्हावं. प्रयोगशीलता हा ज्याच्या स्वभावाचा आणि संगीताचा स्थायीभावच होता अशा पंचमनी हे अवजड शिवधनुष्य लीलया पेलत नासीरसाबना हवी तशी medley दिली. ती ऐकल्यावर बऱ्याच लोकांनी त्यांना सांगितलं की हे खूप रिस्की आहे. एकही गाणं लोकांच्या लक्षात रहाणार नाही वगैरे. पण नासीर हुसैनचा पंचमच्या संगीतावर आणि स्वत:च्या अंत:प्रेरणेवर विश्वास होता. त्यांनी त्या medley सहीतच चित्रपट प्रदर्शित केला आणि स्वत:चं वैशिष्ट्य सांभाळूनही एकमेकाशी सहज व सुरेलपणे संलग्न होणाऱ्या सहा गीतसंगीत खंडांच्या व दहा मिनीटं चालणाऱ्या medley ने - पंचमच्या medley ने इतिहास घडवला.
पावलांनी आपोआप ठेका द्यायला सुरूवात करावी, ते जागच्या जागी थिरकायला लागावेत अशा मस्त धमाल संगीताबरोबरच, पंचमने अतिशय तरल, भावपूर्ण, प्रणयरम्य, आर्त असं संगीतदेखील भरपूर दिलं आहे. गाण्याचे शब्द, चित्रपटात ते ज्या सिच्युएशनला आहे ती सिच्युएशन, गाण्याचा मूड आणि दिग्दर्शकाचा दृष्टीकोन ह्या सर्व गोष्टी ध्यानात घेत सर्वाना सामावून घेत पूरक ठरणारं संगीत देण्यात पंचमचा हात धरू शकेल असा कोणी इतर संगीतकार विरळाच.
गुलझार सारख्या एका अतिशय प्रतिभावान कवी व दिग्दर्शकाने ह्याबाबतची पावती पंचमला दिली आहे. एका मुलाखतीत गुलझार म्हणाला होता की ज्या माध्यमातून पंचमचं संगीत लोकांपर्यंत पोचायचं त्या चित्रपट ह्या माध्यमावर एक संगीतकार म्हणून त्याची विलक्षण पकड होती. तो संगीत देताना चित्रपटातील ज्या जागी गाणं आहे त्या सिच्युएशनचे सीन्स सुद्धा डोळ्यासमोर आणत संगीत द्यायचा. गुलझारनीच दिलेलं हे उदाहरण बघा. किताब मध्ये शाळेतील मुलांच्या दंग्याचं जे धमाल "अ आ इ ई, मास्तरजी की आई चिठ्ठी" हे गीत आहे त्याच्या ध्वनीमुद्रणाच्या वेळेस पंचमनी चक्क शाळेची बाकडी रेकॉर्डिंग रूम मध्ये आणवून ती बडवत त्याच्यावर ह्या गीताचा ठेका व वाद्यवृंदव्यवस्था बसवली. गुलझार त्या मुलाखतीत स्वत: म्हणाला होता की पंचमचं गाणं त्याच्या स्वत:कडून नीट पाच सहा वेळा त्यातील बारकाव्यांसह ऐकावं तेव्हा कुठे त्याचं दृष्यांकन परिणामकारकरित्या कसं करता येइल याबद्दल अंदाज येतो. ह्यात एक दिग्दर्शक म्हणून गुलझारच्या बारीक सारीक गोष्टींकडे लक्ष ठेवणाऱ्या शिकाऊ वृत्तीचं जेवढं कौतुक आहे तितकच किंबहुना त्याहून अधिक कौतुक पंचमच्या संगीताचं व एक संगीतकार म्हणून चित्रपट माध्यमावरील त्याच्या पकडीचं आहे.
तिसरी मंझिल, हम किसी से कम नही, कारवाँ, यादों की बारात, ग्रेट गॅंबलर, शोले, हरे रामा हरे क्रिष्णा सारखे मसाला चित्रपट असोत, पडोसन, अंगूर सारखे धमाल विनोदी चित्रपट असोत, परिचय, खूशबू, किनारा, घर, लिबास सारखे कौटुंबिक विषय हाताळणारे चित्रपट असोत, कटी पतंग, मेरे जीवनसाथी, आ गले लग जा सारखे प्रणयरम्य चित्रपट असोत, अमरप्रेम, आँधी, इजाजत सारखे प्रगल्भ प्रेमकथा हाताळणारे चित्रपट असोत - पंचम चित्रपटातील गाण्याची जागा व मूड हेरून तिथे चपखल बसणारं संगीत देत आला. तरी बघा; प्यार का मौसम, गोलमाल, झील जे उस पार, झूठा कही का, देवता, दीवार, आप की कसम, जवानी दिवानी, शरीफ बदमाश, जहरीला इन्सान, जमाने को दिखाना हैं, खूबसूरत, अब्दुल्ला, हरजाई, बेमिसाल, कुदरत, रॉकी, सनम तेरी कसम, शक्ती, मासूम - हे तर मोजलेच नाहीत वर. आणि अजून कितीतरी बाकी असतील. नव्हे आहेतच.
ऋषी कपूरची गुलछबू प्रणयी नायकाची व dancing sensation (त्या काळचं) ची प्रतिमा तयार होण्यात पंचमच्या संगीताचा फार मोठा वाटा होता. संजय दत्त चं रॉकीतलं पदार्पण असो वा सन्नी देओल चं बेताबमधलं पदार्पण - ते यशस्वी ठरून त्यांची पुढची वाटचाल सुकर होण्यात पंचमच्या धुंद करणाऱ्या संगीताचा मोठा वाटा होता आणि स्वत: अमजदखान ने सांगितल्याप्रमाणे; शोलेच्या ज्या गब्बरसिंगमुळे अमजद खान सुप्रसिद्ध व रजतपटावरील ऑल टाईम ग्रेट असा खलनायक बनला त्या गब्बरच्या भूमिकेला, त्याच्यामधील विक्षिप्त क्रौर्याला सिनेरसिकांपर्यंत परिणामकारकपणे पोचवण्यात मोठा हातभार होता पार्श्वभूमीला वाजणाऱ्या आणि अंगावर काटा आणणाऱ्या त्या विविक्षित धूनचा. जेव्हा जेव्हा गब्बर पडद्यावर येतो तेव्हा तेव्हा ती विवक्षित धून वाजते आणि गब्बर बघणाऱ्याच्या काळजाचा थरकाप उडवतो.
संगीतकाराने दिलेल्या संगीतातून अभिनेत्यांची पडद्यावरील प्रतिमा बनत जावी, वाढत जावी असं संगीत देणारे संगीतकार विरळाच. पंचमचं नाव त्या विरळा प्रभृतींच्या यादीत अग्रक्रमावर आहे.
पडद्यावरील नायक नायिकांच्या कारकिर्दीला यशस्वी करण्यात हातभार लावण्याबरोबरच पडद्यामागे असलेल्या गायक गायिकांच्या बाबतीत सुद्धा असं म्हणता येइल की पंचम ने त्यांच्या गायकीचं चीज करत त्यावर अद्भुताचा मुलामा चढवणारं असं संगीत दिलं की ज्यामुळे त्या त्या गायक गायिकेच्या अप्रतिम गाण्यांच्या यादीत काही अनमोल गीतांची भर पडली.
पंचमकडे गाताना किशोरचा आवाज काही वेगळाच खास भासतो. एरवी इतर संगीतकारांच्या तुलनेत पंचमकडे कमी गायलेल्या लताची काही अजरामर गाणी पंचमकडे गायलेली आहेत. पंचमची संगीतसंगिनी बरोबरच नंतरच्या काळात त्याची जीवनसंगिनी बनलेल्या आशाच्या बाबतीत तर बोलायलाच नको. शास्त्रीय संगीत ते कॅबरे अशी अफलातून रेंज असलेल्या अष्टपैलू आवाजाची मालकीण जेव्हा हे बोलते की दैय्या ये मैं कहाँ आ फसी या कारवाँमधल्या गाण्याची रेंज अफाट आहे तेव्हा पंचमच्या संगीताच्या रेंजबद्दल ह्यापेक्षा अधिक बोलकं भाष्य असू शकत नाही.
असा हा पंचम. त्याच्याबद्दल बोलावं / लिहावं तितकं थोडं वाटतं. असं वाटतं की इतकं सगळं लिहीलं पण अजून बरंच काही आपण लिहीलच नाही. विशेषकरून रैना बीती जाये, आनेवाला पल, बीती ना बिताये रैना, तेरे बिना जिंदगी से कोइ , कहीं ना जा, हुजूर इस कदर भी ना, प्यार के मोड पे छोडोगे ह्या सगळ्याबद्दल आणि इतर किती किती गाण्यांबद्दल.
पण हे सगळं लेखमालेच्या पुढील भागात.
- मनिष मोहिले
No comments:
Post a Comment