पंचम - जन्माला आल्या आल्या बाळाने जो टाहो फोडला तो सचिनदा त्याच वेळी बसवत असलेल्या चालीमधील पंचमाशी चपखल जुळला म्हणून सचिनदानी लाडानी व कौतुकानी मुलाचं नाव ठेवलं पंचम. जणू ईश्वरीय संकेतच होता तो. कारण ह्या योगायोगाला, पंचमनी आपल्या अभिजात संगीताच्या कसोटीवर उतरतानाच भारतीय सिनेसंगीताला नवीन चेहरा देणाऱ्या, लोकप्रियतेचे नवीन उच्चांक गाठणाऱ्या व सगळ्यात महत्वाचं म्हणजे लाखो रसिकांना निखळ संगीतानंद देणाऱ्या संगीतातून पूर्णत्वाला नेलं. योगायोगाला नियतीकडे नेणारा हा अद्भुत संगीतप्रवास हीच पंचम ची खरी ओळख जी काळाला देखील पुसता येणार नाही.
पंचमच्या संगीताचा पिंडच वेगळा होता. चाकोरीबद्ध वाटांवर प्रवास करून त्या वाटांना हमरस्त्यात बदलण्यापेक्षा स्वत:ची वेगळी, अवघड, अनगड पण स्वतंत्र ठसा उमटवणारी वाट चोखाळणारं होतं त्याचं संगीत. ही वेगळी वाट चोखाळताना आजूबाजूच्या जगाकडे त्याचं बारीक लक्ष असायचं. त्यात साध्या साध्या गोष्टींमधून त्याला प्रेरणा मिळायची - मग तो आवाज असेल, सूर असेल, ताल असेल, लय असेल. ह्या प्रेरणेला तो स्वत:च्या अलौकिक प्रतिभेत घोळवून दरवेळी एक नवा प्रयोग करायचा आणि त्यातील नावीन्याबरोबरच त्यातील अस्सल कलाप्रतिभेमुळे तो प्रयोग रसिकांना प्रचंड आवडायचा देखील. त्याच्या जगावेगळ्या लोकप्रियतेचं हेच रहस्य आहे.
जगातील प्रत्येक आवाजात संगीत लपलय, फक्त ते नीट ऐकणारा कान असला पाहीजे हा पंचमचा विश्वास होता. त्याच्याकडे स्वत:कडे तो कान होता आणि प्रत्येक आवाजातून काय घ्यायचे - सूर, ताल, लय, ठेका की ध्वनीपरिणाम - ही उपजत जाण त्याच्याकडे होती.
प्रस्थापित गायकीत न बसणाऱ्या पद्धतीने गायकाला गायला लावून हवा तो ध्वनीपरिणाम साधायचा त्याचा प्रयोग ह्या साध्या आवाजातून संगीत शोधायच्या वृतीची साक्ष आहे. उदाहरण - सत्ते पे सत्ता मधील बाबूच्या एंट्रीच्या वेळचं संगीत - पार्श्वसंगीतामधील त्याच्या प्रयोगांचं उगमस्थान हे त्याच्या ह्या संगीत बुद्धिमत्तेत व प्रयोगशीलतेत आहे.
दिल पडोसी है हा त्याचा गुलझार व आशाबरोबरचा चित्रपट संगीतेतर गाण्यांचा अप्रतिम गीतसंग्रह आता बहुतेकाना माहिती असेल. एक से एक अप्रतिम गाणी असलेल्या ह्या संग्रहातील एक असंच अप्रतिम गीत - कोइ दिया जले कही - अतिशय सुरेख, आर्त, व भारतीय चेहरा मोहरा असलेल्या ह्या गीताच्या सुरवातीची जी धून आहे तिची प्रेरणा, पंचमला; जेम्स बॉंडच्या चित्रपटातील एका दृष्यात, बॉंड पोहण्याच्या तलावातून बाहेर येताना जो म्युझिक पीस वापरला आहे, त्यावरून सुचली हे ऐकून विश्वास बसत नाही. गाणं ऐकून झाल्यावर तर अजिबात नाही. ह्याला चौर्यकर्म नाही म्हणत. हे खरोखरचं प्रेरित होणं. पंचमचा ठाम विश्वास होता - जगातील संपूर्ण संगीत हे सात सूरांमधूनच निर्माण होतं. प्रत्येक संगीतकारासाठी तेच सात सूर आहेत. त्या सात सूरांच्या मांडणीमधील फरक, वाद्यांच्या हाताळणीमधील फरक, सादरीकरणाच्या पद्धतीमधील फरक हे मोझार्टला मोझार्ट आणि आर डी ला आर डी बनवतात.
ह्याच विचारसरणीमुळे चौकटीबाहेर जाऊन प्रयोग करायला पंचम कधीच घाबरला नाही कारण स्वत:च्या प्रतिभेवर त्याचा सार्थ विश्वास होता.
एकतारी सारख्या एका तंतूवाद्याचा ध्वनीपरिणाम तबल्यासारख्या तालवाद्यातून साधायचा आणि संपूर्ण गाण्याला या अनोख्या ध्वनीपरिणामाची सहज साथ द्यायची (तेरे बिना जिया जाये ना - घर) किंवा ताल देण्यासाठी गाण्याच्या सुरवातीला गिटारसारख्या तंतूवाद्याचा उपयोग करायचा (ओ माझी रे.. अपना किनारा - किनारा) हे फक्त पंचमलाच सुचू शकतं आणि फक्त पंचमच ते इतक्या सुरेखपणे संगीतात उतरवूदेखील शकतो. आणि ह्याच पंचमनी तालवाद्य (तुम्बा) व तंतूवाद्य (ऱ्हिदम गिटार) एकत्रित वापरून सुद्धा जबरदस्त ऱ्हिदम दिलेला आहे (यम्मा यम्मा - शान).
प्रस्थापित वाद्यांचा वेगळा व नावीन्यपूर्ण पद्धतीने उपयोग तर पंचमनी केलाच. उदाहरण - शोले मधला, डाकू हेमा मालिनीचा पाठलाग करतात त्या दृष्याच्या पार्श्वसंगीतात पण्डीत सामता प्रसादांचा तबला वापरून एक जबरदस्त परिणाम साधलाय पंचमनी.
पण त्याचबरोबर मुळातच वेगळ्या व कमी वापरल्या जाणाऱ्या, सामान्य रसिकांना तर अजिबात माहीत नसतील अशा वाद्यांचा वा वस्तूंचा अत्यंत परिणामकारक व गाण्यात चपखल बसून गाण्याचं सौंदर्य वाढवणारा उपयोग करून घेण्यात सुद्धा पंचमचा हात कोणी धरला नसता.
बरं म्हणून प्रस्थापित वाद्य व त्यांचा प्रस्थापित पद्धतीने उपयोग त्याच्या संगीतात वर्ज्य होता असं नाही. तिथे प्रस्थापितता व प्रयोगशीलता दोघी सख्ख्या जुळ्या बहिणी असल्यासारख्या गुण्यागोविंदाने नांदून गाण्याला एक वेगळी गोडी, एक वेगळा आयाम देत रसिकांना डोलवायला लावायच्या . उदाहरण - सामने यह कौन आया - जवानी दिवानी. यात शेकर्स (रेशो रेशो) हे वाद्य अद्भुतपणे वापरलं आहे पंचमनी. आणि छोटा आवाज असणाऱ्या या वाद्याचा ध्वनीपरिणाम व्यवस्थित ऐकू यावा म्हणून ध्वनीमुद्रण करताना तालवाद्यांचा मोठा आवाज थोडा कमी केलाय - गाण्याचा तोल आणि ताल बिघडू न देता. हा खास पंचमचा ठसा. अजनबी मधल्या हम दोनो दो प्रेमी दुनिया छोड चले मध्ये एक विशिष्ट ध्वनीपरिणाम साधायला त्याने चक्क दोन सॅंड पेपर्स एकमेकांवर घासून अपेक्षित ध्वनीपरिणाम साधलाय. ज्याला जळी स्थळी काष्ठी पाषाणी संगीत ऐकू येतं, सूर ऐकू येतात, ताल लय व ठेका जाणवत रहातो त्यालाच हे असं काहीतरी जगावेगळं सुचू शकतं व तोच इतकं अप्रतिम अस्सल संगीत निर्माण करू शकतो.
हे प्रयोग केवळ वाद्यांवर वा ध्वनीपरिणाम यावरच थांबले असं नाही. गाणं offbeat सुरू करत, on व off beat ह्यामध्ये खेळत राहून अत्यंत श्रवणीय, डोलायला लावणारं, ठेका धरायला लावणारं संगीत भारतीय सिनेरसिकांना भेट देणारा पंचम हा पहिला संगीतकार असं म्हणता येइल.
अतिशय खालची पट्टी ते अतिशय वरची पट्टी हा दोन टोकांमधला दमवणारा प्रवास सत्ते पे सत्ता मधल्या प्यार हमे किस मोड पे ले आया या एकाच गाण्यात पंचमने लीलया व यशस्वीरीत्या केलाय - एक संगीतकार म्हणून आणि एक गायक म्हणूनदेखील. मुख्य गायक किशोर कुमार व इतर गायक जसे सपन चक्रवर्ती, भूपेंद्र ह्यांनी तितकीच तोलामोलाची, ताकदीची साथ देऊन एक अफलातून गाणं रसिकाना दिलं जे आज सुद्धा भारतीय सिनेसंगीतातील एक iconic song आहे. अर्थात iconic songs बद्दल बोलायचं तर प्यार हमे च्या जोडीने कारवाँ मधलं पिया तू अब तो आजा, हरे रामा हरे कृष्णा मधलं दम मारो दम, हम किसी से कम नही मधली संगीतस्पर्धेच्या वेळची सदाबहार medley, यादोंकी बारात मधलं चुरा लिया है तुमने जो दिल को, शोले मधलं मेहबूबा मेहबूबा आणि शोले ची शीर्षक धून व त्याच बरोबर रात्री अमिताभ माऊथ ऑर्गन वर वाजवतो ती धून - किती तरी मोठी यादी होइल. तरी ह्यात आँधी, किनारा, खूशबू, इजाजत, परिचय , नमकीन ही त्याच्या संगीताच्या एका वेगळ्याच व्यक्तिमत्वाची बाजू विचारात घ्यायची पूर्णपणे बाकीच रहाते.
प्रयोग करून पहाणं हा पंचमचा व त्याच्या संगीताचा स्वभाव होता. पण त्यात अट्टाहास नव्हता तर प्रतिभावान मनस्विता होती. या मनस्वी प्रयोगशीलतेमुळेच त्याचं संगीत चाकोरीबद्ध वाटलं नाही कधी. उलट गाण्याच्या शब्दांशी व स्वभावलहरींशी एकरुप झालं त्याचं संगीत. ह्या चाकोरीत वा साच्यात न अडकण्याच्या त्याच्या वृत्तीमुळेच तो एकीकडे; आजा आजा मै हू प्यार तेरा,
प्यार हमे किस मोड पे , पिया तू अब तो आजा ,धन्नो की आखो मे (किताब) सारखी मस्तीभरी गाणी देतानाच दुसरीकडे तेरे बिना जिंदगी से कोइ (आँधी), दिन जा रहे है या रातोके साये (दूसरी सीता), खाली हात शाम आई है (इजाजत) सारखी आर्त व व्याकूळ करणारी, तिसरीकडे क्या जानू सजन होती है क्या गम की शाम (बहारोंके सपने), कही ना जा आज कही मत जा (बडे दिलवाला), चेहरा है या चांद खिला है (सागर), तुमसे मिल के ऐसा लगा तुम से मिलके (परींदा), यासारखी प्रणयरम्य आणि त्याचवेळी फिरसे आइयो बदरा बिदेसी (नमकीन) सारखी स्वत:तच हरवून गेल्याची भावना देणारी गाणी देऊ शकला. फक्त दोन टोकाच्या पट्ट्यांमध्येच (pitch) नव्हे टोकाच्या भावना व संवेदनांच्या मध्ये देखील विनासायास त्याचा अद्भुत संगीत प्रवास चालत राहिला.
त्याच्या जन्मजात प्रतिभेमुळे आणि सतत सर्वत्र संगीत शोधायच्या त्याच्या जिज्ञासू वृत्तीमुळे कितीही भिन्न प्रकृतीचं संगीत असलेल्या गाण्यात पंचम सहज वावरताना दिसतो.
पण संगीतक्षेत्रामधला हा जादूगार अचानक आपल्याला सोडून गेला. जीवाला चटका लावून गेला. तो राहिला असता अजून; तर अजून कितीतरी अद्भुत गाणी आपल्याला मिळाली असती. पण दुर्दैवाने तसं घडायचं नव्हतं.
पंचमचा जिगरी असलेल्या गुलझार बरोबर पंचम नी सर्वाधिक अप्रतिम गाणी दिली. इजाजत ची सगळी गाणी ही कदाचित दोघांची सर्वोत्कृष्ट एकत्रित कामगिरी असेल.
ज्या गुलझारच्या मेरा कुछ सामान तुम्हारे पास पडा है च्या गाण्याचा कागद हातात मिळाल्यावर "उद्या तू मला टाईम्स ऑफ इंडियामधल्या बातमीला चाल लावायला सांगशील" म्हणून उखडणाऱ्या पंचमनी त्याच शब्दाना चाल लावून एक अजरामर गीत भारतीय सिनेसृष्टीला दिलं, त्याच गुलझारने पंचम गेल्यावर त्याला स्मरताना म्हटलं
याद है बारीशोंके दिन थे वो... पंचम !
और पहाडी के नीचे वादी में ;
धुंद से झाँककर निकलती हुयी,
रेल की पटरियाँ गुजरती थी !
धुंद में ऐसे लग रहे थे हम,
जैसे दो पौधे पास बैठे हो !
हम बहुत देर तक पटरियोंपे बैठे हुए
उस मुसाफिर का जिक्र करते रहे
जिसको आना था पिछली शब लेकिन;
उसकी आवत का वक्त ढलता रहा !
हम बहुत देर पटरियोंपे बैठे हुए
ट्रेन का इंतजार करते रहे !
ट्रेन आयी न उसका वक्त हुआ
और तुम यूँही दो कदम चलकर
धुंद पर पाँव रखकर गुम हो गये !
मैं अकेला हूँ धुंद में .. पंचम !
पंचमच्या असंख्य रसिकांना पण असंच वाटलं असेल की धुंद में अकेले हैं हम.
आज पंचम आपल्यात नाही पण; त्याचं संगीत, त्याने दिलेली एक से एक सरस गाणी आणि त्याच्या सख्या सुहृदांनी सांगितलेले त्याच्यातील मनस्वी कलाकाराचे किस्से, त्याच्या संगीतनिर्मितीचे पडद्यामागचे किस्से, त्या कलाकाराच्या आतल्या सगळ्याना आपलासा वाटणाऱ्या, सगळ्यांची काळजी घेणाऱ्या माणसाचे किस्से ह्यातून आजही तो आपल्या बरोबर आहे आणि ह्यानंतरही राहील. आणि तोपर्यंत प्रत्येक जागतिक संगीत दिनाला आपण त्याची विशेष आठवण काढत राहू. त्याचा प्रत्येक जन्मदिवस साजरा करत राहू.
कारण तो फक्त आर डी बर्मन नव्हता - तो पंचम होता आणि पंचम आहे - सात सूरातला सर्वात वरचा स्वर - पंचम !
---- मनिष मोहिले
(टीप : माहिती स्त्रोत : हा लेख लिहीताना, विशेषकरून पंचमच्या संगीतामधले बारकावे सांगायला
पंचम अन्मिक्स्ड ह्या पंचम वरील अप्रतिम वृत्तपटामधील माहितीचा खूप उपयोग झाला.)
पंचमच्या संगीताचा पिंडच वेगळा होता. चाकोरीबद्ध वाटांवर प्रवास करून त्या वाटांना हमरस्त्यात बदलण्यापेक्षा स्वत:ची वेगळी, अवघड, अनगड पण स्वतंत्र ठसा उमटवणारी वाट चोखाळणारं होतं त्याचं संगीत. ही वेगळी वाट चोखाळताना आजूबाजूच्या जगाकडे त्याचं बारीक लक्ष असायचं. त्यात साध्या साध्या गोष्टींमधून त्याला प्रेरणा मिळायची - मग तो आवाज असेल, सूर असेल, ताल असेल, लय असेल. ह्या प्रेरणेला तो स्वत:च्या अलौकिक प्रतिभेत घोळवून दरवेळी एक नवा प्रयोग करायचा आणि त्यातील नावीन्याबरोबरच त्यातील अस्सल कलाप्रतिभेमुळे तो प्रयोग रसिकांना प्रचंड आवडायचा देखील. त्याच्या जगावेगळ्या लोकप्रियतेचं हेच रहस्य आहे.
जगातील प्रत्येक आवाजात संगीत लपलय, फक्त ते नीट ऐकणारा कान असला पाहीजे हा पंचमचा विश्वास होता. त्याच्याकडे स्वत:कडे तो कान होता आणि प्रत्येक आवाजातून काय घ्यायचे - सूर, ताल, लय, ठेका की ध्वनीपरिणाम - ही उपजत जाण त्याच्याकडे होती.
प्रस्थापित गायकीत न बसणाऱ्या पद्धतीने गायकाला गायला लावून हवा तो ध्वनीपरिणाम साधायचा त्याचा प्रयोग ह्या साध्या आवाजातून संगीत शोधायच्या वृतीची साक्ष आहे. उदाहरण - सत्ते पे सत्ता मधील बाबूच्या एंट्रीच्या वेळचं संगीत - पार्श्वसंगीतामधील त्याच्या प्रयोगांचं उगमस्थान हे त्याच्या ह्या संगीत बुद्धिमत्तेत व प्रयोगशीलतेत आहे.
दिल पडोसी है हा त्याचा गुलझार व आशाबरोबरचा चित्रपट संगीतेतर गाण्यांचा अप्रतिम गीतसंग्रह आता बहुतेकाना माहिती असेल. एक से एक अप्रतिम गाणी असलेल्या ह्या संग्रहातील एक असंच अप्रतिम गीत - कोइ दिया जले कही - अतिशय सुरेख, आर्त, व भारतीय चेहरा मोहरा असलेल्या ह्या गीताच्या सुरवातीची जी धून आहे तिची प्रेरणा, पंचमला; जेम्स बॉंडच्या चित्रपटातील एका दृष्यात, बॉंड पोहण्याच्या तलावातून बाहेर येताना जो म्युझिक पीस वापरला आहे, त्यावरून सुचली हे ऐकून विश्वास बसत नाही. गाणं ऐकून झाल्यावर तर अजिबात नाही. ह्याला चौर्यकर्म नाही म्हणत. हे खरोखरचं प्रेरित होणं. पंचमचा ठाम विश्वास होता - जगातील संपूर्ण संगीत हे सात सूरांमधूनच निर्माण होतं. प्रत्येक संगीतकारासाठी तेच सात सूर आहेत. त्या सात सूरांच्या मांडणीमधील फरक, वाद्यांच्या हाताळणीमधील फरक, सादरीकरणाच्या पद्धतीमधील फरक हे मोझार्टला मोझार्ट आणि आर डी ला आर डी बनवतात.
ह्याच विचारसरणीमुळे चौकटीबाहेर जाऊन प्रयोग करायला पंचम कधीच घाबरला नाही कारण स्वत:च्या प्रतिभेवर त्याचा सार्थ विश्वास होता.
एकतारी सारख्या एका तंतूवाद्याचा ध्वनीपरिणाम तबल्यासारख्या तालवाद्यातून साधायचा आणि संपूर्ण गाण्याला या अनोख्या ध्वनीपरिणामाची सहज साथ द्यायची (तेरे बिना जिया जाये ना - घर) किंवा ताल देण्यासाठी गाण्याच्या सुरवातीला गिटारसारख्या तंतूवाद्याचा उपयोग करायचा (ओ माझी रे.. अपना किनारा - किनारा) हे फक्त पंचमलाच सुचू शकतं आणि फक्त पंचमच ते इतक्या सुरेखपणे संगीतात उतरवूदेखील शकतो. आणि ह्याच पंचमनी तालवाद्य (तुम्बा) व तंतूवाद्य (ऱ्हिदम गिटार) एकत्रित वापरून सुद्धा जबरदस्त ऱ्हिदम दिलेला आहे (यम्मा यम्मा - शान).
प्रस्थापित वाद्यांचा वेगळा व नावीन्यपूर्ण पद्धतीने उपयोग तर पंचमनी केलाच. उदाहरण - शोले मधला, डाकू हेमा मालिनीचा पाठलाग करतात त्या दृष्याच्या पार्श्वसंगीतात पण्डीत सामता प्रसादांचा तबला वापरून एक जबरदस्त परिणाम साधलाय पंचमनी.
पण त्याचबरोबर मुळातच वेगळ्या व कमी वापरल्या जाणाऱ्या, सामान्य रसिकांना तर अजिबात माहीत नसतील अशा वाद्यांचा वा वस्तूंचा अत्यंत परिणामकारक व गाण्यात चपखल बसून गाण्याचं सौंदर्य वाढवणारा उपयोग करून घेण्यात सुद्धा पंचमचा हात कोणी धरला नसता.
बरं म्हणून प्रस्थापित वाद्य व त्यांचा प्रस्थापित पद्धतीने उपयोग त्याच्या संगीतात वर्ज्य होता असं नाही. तिथे प्रस्थापितता व प्रयोगशीलता दोघी सख्ख्या जुळ्या बहिणी असल्यासारख्या गुण्यागोविंदाने नांदून गाण्याला एक वेगळी गोडी, एक वेगळा आयाम देत रसिकांना डोलवायला लावायच्या . उदाहरण - सामने यह कौन आया - जवानी दिवानी. यात शेकर्स (रेशो रेशो) हे वाद्य अद्भुतपणे वापरलं आहे पंचमनी. आणि छोटा आवाज असणाऱ्या या वाद्याचा ध्वनीपरिणाम व्यवस्थित ऐकू यावा म्हणून ध्वनीमुद्रण करताना तालवाद्यांचा मोठा आवाज थोडा कमी केलाय - गाण्याचा तोल आणि ताल बिघडू न देता. हा खास पंचमचा ठसा. अजनबी मधल्या हम दोनो दो प्रेमी दुनिया छोड चले मध्ये एक विशिष्ट ध्वनीपरिणाम साधायला त्याने चक्क दोन सॅंड पेपर्स एकमेकांवर घासून अपेक्षित ध्वनीपरिणाम साधलाय. ज्याला जळी स्थळी काष्ठी पाषाणी संगीत ऐकू येतं, सूर ऐकू येतात, ताल लय व ठेका जाणवत रहातो त्यालाच हे असं काहीतरी जगावेगळं सुचू शकतं व तोच इतकं अप्रतिम अस्सल संगीत निर्माण करू शकतो.
हे प्रयोग केवळ वाद्यांवर वा ध्वनीपरिणाम यावरच थांबले असं नाही. गाणं offbeat सुरू करत, on व off beat ह्यामध्ये खेळत राहून अत्यंत श्रवणीय, डोलायला लावणारं, ठेका धरायला लावणारं संगीत भारतीय सिनेरसिकांना भेट देणारा पंचम हा पहिला संगीतकार असं म्हणता येइल.
अतिशय खालची पट्टी ते अतिशय वरची पट्टी हा दोन टोकांमधला दमवणारा प्रवास सत्ते पे सत्ता मधल्या प्यार हमे किस मोड पे ले आया या एकाच गाण्यात पंचमने लीलया व यशस्वीरीत्या केलाय - एक संगीतकार म्हणून आणि एक गायक म्हणूनदेखील. मुख्य गायक किशोर कुमार व इतर गायक जसे सपन चक्रवर्ती, भूपेंद्र ह्यांनी तितकीच तोलामोलाची, ताकदीची साथ देऊन एक अफलातून गाणं रसिकाना दिलं जे आज सुद्धा भारतीय सिनेसंगीतातील एक iconic song आहे. अर्थात iconic songs बद्दल बोलायचं तर प्यार हमे च्या जोडीने कारवाँ मधलं पिया तू अब तो आजा, हरे रामा हरे कृष्णा मधलं दम मारो दम, हम किसी से कम नही मधली संगीतस्पर्धेच्या वेळची सदाबहार medley, यादोंकी बारात मधलं चुरा लिया है तुमने जो दिल को, शोले मधलं मेहबूबा मेहबूबा आणि शोले ची शीर्षक धून व त्याच बरोबर रात्री अमिताभ माऊथ ऑर्गन वर वाजवतो ती धून - किती तरी मोठी यादी होइल. तरी ह्यात आँधी, किनारा, खूशबू, इजाजत, परिचय , नमकीन ही त्याच्या संगीताच्या एका वेगळ्याच व्यक्तिमत्वाची बाजू विचारात घ्यायची पूर्णपणे बाकीच रहाते.
प्रयोग करून पहाणं हा पंचमचा व त्याच्या संगीताचा स्वभाव होता. पण त्यात अट्टाहास नव्हता तर प्रतिभावान मनस्विता होती. या मनस्वी प्रयोगशीलतेमुळेच त्याचं संगीत चाकोरीबद्ध वाटलं नाही कधी. उलट गाण्याच्या शब्दांशी व स्वभावलहरींशी एकरुप झालं त्याचं संगीत. ह्या चाकोरीत वा साच्यात न अडकण्याच्या त्याच्या वृत्तीमुळेच तो एकीकडे; आजा आजा मै हू प्यार तेरा,
प्यार हमे किस मोड पे , पिया तू अब तो आजा ,धन्नो की आखो मे (किताब) सारखी मस्तीभरी गाणी देतानाच दुसरीकडे तेरे बिना जिंदगी से कोइ (आँधी), दिन जा रहे है या रातोके साये (दूसरी सीता), खाली हात शाम आई है (इजाजत) सारखी आर्त व व्याकूळ करणारी, तिसरीकडे क्या जानू सजन होती है क्या गम की शाम (बहारोंके सपने), कही ना जा आज कही मत जा (बडे दिलवाला), चेहरा है या चांद खिला है (सागर), तुमसे मिल के ऐसा लगा तुम से मिलके (परींदा), यासारखी प्रणयरम्य आणि त्याचवेळी फिरसे आइयो बदरा बिदेसी (नमकीन) सारखी स्वत:तच हरवून गेल्याची भावना देणारी गाणी देऊ शकला. फक्त दोन टोकाच्या पट्ट्यांमध्येच (pitch) नव्हे टोकाच्या भावना व संवेदनांच्या मध्ये देखील विनासायास त्याचा अद्भुत संगीत प्रवास चालत राहिला.
त्याच्या जन्मजात प्रतिभेमुळे आणि सतत सर्वत्र संगीत शोधायच्या त्याच्या जिज्ञासू वृत्तीमुळे कितीही भिन्न प्रकृतीचं संगीत असलेल्या गाण्यात पंचम सहज वावरताना दिसतो.
पण संगीतक्षेत्रामधला हा जादूगार अचानक आपल्याला सोडून गेला. जीवाला चटका लावून गेला. तो राहिला असता अजून; तर अजून कितीतरी अद्भुत गाणी आपल्याला मिळाली असती. पण दुर्दैवाने तसं घडायचं नव्हतं.
पंचमचा जिगरी असलेल्या गुलझार बरोबर पंचम नी सर्वाधिक अप्रतिम गाणी दिली. इजाजत ची सगळी गाणी ही कदाचित दोघांची सर्वोत्कृष्ट एकत्रित कामगिरी असेल.
ज्या गुलझारच्या मेरा कुछ सामान तुम्हारे पास पडा है च्या गाण्याचा कागद हातात मिळाल्यावर "उद्या तू मला टाईम्स ऑफ इंडियामधल्या बातमीला चाल लावायला सांगशील" म्हणून उखडणाऱ्या पंचमनी त्याच शब्दाना चाल लावून एक अजरामर गीत भारतीय सिनेसृष्टीला दिलं, त्याच गुलझारने पंचम गेल्यावर त्याला स्मरताना म्हटलं
याद है बारीशोंके दिन थे वो... पंचम !
और पहाडी के नीचे वादी में ;
धुंद से झाँककर निकलती हुयी,
रेल की पटरियाँ गुजरती थी !
धुंद में ऐसे लग रहे थे हम,
जैसे दो पौधे पास बैठे हो !
हम बहुत देर तक पटरियोंपे बैठे हुए
उस मुसाफिर का जिक्र करते रहे
जिसको आना था पिछली शब लेकिन;
उसकी आवत का वक्त ढलता रहा !
हम बहुत देर पटरियोंपे बैठे हुए
ट्रेन का इंतजार करते रहे !
ट्रेन आयी न उसका वक्त हुआ
और तुम यूँही दो कदम चलकर
धुंद पर पाँव रखकर गुम हो गये !
मैं अकेला हूँ धुंद में .. पंचम !
पंचमच्या असंख्य रसिकांना पण असंच वाटलं असेल की धुंद में अकेले हैं हम.
आज पंचम आपल्यात नाही पण; त्याचं संगीत, त्याने दिलेली एक से एक सरस गाणी आणि त्याच्या सख्या सुहृदांनी सांगितलेले त्याच्यातील मनस्वी कलाकाराचे किस्से, त्याच्या संगीतनिर्मितीचे पडद्यामागचे किस्से, त्या कलाकाराच्या आतल्या सगळ्याना आपलासा वाटणाऱ्या, सगळ्यांची काळजी घेणाऱ्या माणसाचे किस्से ह्यातून आजही तो आपल्या बरोबर आहे आणि ह्यानंतरही राहील. आणि तोपर्यंत प्रत्येक जागतिक संगीत दिनाला आपण त्याची विशेष आठवण काढत राहू. त्याचा प्रत्येक जन्मदिवस साजरा करत राहू.
कारण तो फक्त आर डी बर्मन नव्हता - तो पंचम होता आणि पंचम आहे - सात सूरातला सर्वात वरचा स्वर - पंचम !
---- मनिष मोहिले
(टीप : माहिती स्त्रोत : हा लेख लिहीताना, विशेषकरून पंचमच्या संगीतामधले बारकावे सांगायला
पंचम अन्मिक्स्ड ह्या पंचम वरील अप्रतिम वृत्तपटामधील माहितीचा खूप उपयोग झाला.)
No comments:
Post a Comment