माझा शाळामित्र राजेश जोशी - एक कलाकार - शाळेपासूनचा एक प्रतिभावान चित्रकार, जे जे स्कूल ऑफ आर्ट्स मध्ये कलाध्यायन केलेला विद्यार्थी आणि व्यवसायाने एक प्रथितयश फोटोग्राफर.
तंत्रज्ञानाचा वर म्हणून व्हॉट्सॅप हे ॲप आपल्या मोबाईल वर आलं आणि शाळा सोडून वीस बावीस वर्षं झाल्यावरसुद्धा शाळासोबत्यांबरोबर व्हॉट्सॅप शाळा पुन्हा एकदा नित्यनेमाने भरू लागली.
जुन्या सवंगड्यांची नव्याने ओळख झाली. कुणाकुणाचे काही नवीन कलागुण सामोरे आले. ह्याच प्रवासात राजा (राजेश जोशी) चा ब्लॉग वाचनात आला आणि लक्षात आलं की राजा फक्त कुंचला वा कॅमेरा वापरूनच छान चित्र निर्माण करतो असं नाही तर त्याच्या लेखणीतून देखील तो फार सुरेख शब्दचित्र रंगवतो - साध्या सुलभ ओघवत्या आणि बोलक्या शैलीत.
त्याच्या ह्या ब्लॉगवरील एका लेखात त्याने जगप्रसिद्ध कलाकारांच्या अजोड कलेमागील त्यांच्या मनोभूमिकेबद्दल लिहीताना पिकासोचं एक वाक्य उद्धृत केलं होतं - पिकासो म्हणाला होता की मी चार वर्षांच्या सरावानंतर हुबेहूब राफाएलच्या शैलीत चित्र काढण्यात यशस्वी झालो पण एका लहान मुलासारखं चित्र काढण्यासाठी पूर्ण आयुष्य खर्ची घालावं लागेल असं वाटतं.
ते वाक्य वाचलं आणि एकदम काहीतरी चमकल्यासारखं झालं मनात. खरंच किती खोल अर्थ भरला आहे ह्या एका वाक्यात. काय अभिप्रेत असावं पिकासोला हे म्हणताना ? राफाएलच्या थोरपणाविषयी तर शंकाच नाही. पण तरीही तुलनात्मक दृष्ट्या लहान मुलाप्रमाणे चित्र काढणे हे जास्त कठीण ??
त्याचं कारण असं असावं की कलाकार जसा कलाकार असतो तसाच माणूसही आणि वाढत्या वयाबरोबरच त्याच्यातील माणसाप्रमाणेच कलाकार देखील संस्कारबद्ध होत जातो - कलेच्या बाबतीत हे संस्कार त्याच्या नजरेचे, अनुभूतीचे, प्रेरणास्त्रोतांचे आणि शैलीचे. त्याच्यातील माणूस कलाकार घडवत जातो आणि कलाकार माणूस. ह्या घडणीमध्ये कुठेतरी कळत नकळत साचा डोकावू शकतो. त्यामुळे कलाकाराच्या निर्मितीच्या दर्जात कमीपणा येतो असं नाही पण अनुभूतीच्या व्यक्त होण्यात क्वचित एक साचा आढळू शकतो - मग तो माध्यमाचा असो, शैलीचा असो, प्रेरणेचा असो वा त्या कलाविष्कारातून दिसणाऱ्या कलाकाराच्या व्यक्त्तिमत्वाचा असो.
पण लहान मुलांच्या बाबतीत असे कुठलेच संस्कार / प्रभाव नसल्यामुळे त्यांच्या प्रत्येक कलाविष्कारात एक नूतनता आणि सहजता दिसून येते - शैलीची, माध्यमाची, व्यक्तिमत्व प्रतिबिंबाची व प्रेरणेची देखील. एक सहजता व म्हणून सुंदरता - सहजसुंदरता.
मला वाटतं सहज ह्या शब्दाची सह + ज अशी फोड असावी. सह म्हणजे एकत्र / बरोबर आणि ज म्हणजे जन्मणे. प्रत्येक कलाविष्कारातून कला आणि कलाकार एकत्र दिसून येतात (जन्माला येतात ) तेव्हा ती कलाकृती सहज आणि म्हणूनच अप्रतिम, अद्वितीय वाटते कारण त्यात दोघांचं अद्वैत साधलेलं असतं.
म्हणूनच बघा की कोणतीही निसर्गनिर्मिती ही सगळ्यात सुंदर असते. कारण ती सहज असते. कलाकार निसर्ग आणि त्याची कलाकृती एकमेकांपासून वेगळे करताच येत नाहीत. हे अद्वैत साधण्यासाठीच प्रत्येक प्रतिभासंपन्न कलाकाराचा आटापिटा चालू असतो आणि ज्या क्षणी हे अद्वैत साधतं त्या क्षणी अजरामर कलाकृती निर्माण होते. मग ते चित्र असेल, शिल्प असेल, संगीत असेल वा शब्दचित्र असेल. ही सहजता येण्यात सराव हवा पण प्रभाव नसावा वा असलाच तर पडद्यामागच्या कलाकाराप्रमाणे असावा. लहान मुलांच्या बाबतीत हे शक्य असतं कारण त्यांच्या सृजनशीलतेवर कल्पनाविश्वावर साचा, शैली, मनोभूमिका ह्यांचा प्रभाव जवळपास नसतो आणि म्हणून ते मूल त्याच्या मूळ प्रकृतीप्रमाणे कलाकृतीत दिसतं - त्याच्या कलेबरोबरच्या अद्वैताचा परिपाक. लहान मुलांची कोणतीही कृती ही इतकी सहज असल्यामुळेच एखाद्या कलाकृती प्रमाणे सुंदर असते आणि दिसते.
म्हणूनच बहुतेक पिकासो म्हणाला होता
Every child is an artist. The problem is how to remain an artist once he grows up.
कलाकार, त्याची घडण आणि त्याची कलाकृती ही एक सतत चालू असलेली निर्मिती प्रक्रिया आहे ज्यात वेगवेगळ्या टप्प्यावर कलाकाराच्या प्रगल्भतेप्रमाणे कलाविष्कार होत रहातात व त्यातून प्रवासालेख दिसत रहतो - त्या कलाकाराचा एक कलाकार तसेच व्यक्ती म्हणून व त्याच्या कलेचाही. हा प्रवास जितका नूतन दिसत राहील, साधा सहज व सुंदर दिसत राहील तितका तो कलाकार मुक्त, निसर्गाच्या, प्रेरणेच्या व कलेच्या अधिक जवळ, अधिक सहज. आणि म्हणूनच बहुतेक पिकासोने वेगवेगळ्या माध्यमातून, वेगवेगळ्या शैलीत कलाकृती निर्माण करण्याचा प्रयत्न केला - जाणीवपूर्वक वा सहसा. कारण त्याच्याच म्हणण्यानुसार
Everything you can imagine is real.
मात्र हे नावीन्य, ही नूतनता रहावी ह्यासाठी आवश्यक आहे ते लहान मुलासारखं संस्कारीत / प्रभावित (influenced/processed) नसलेलं मन. पण वाढत्या वयाबरोबर मन अशा प्रकारे संस्कार / प्रभाव ह्यापासून अलिप्त ठेवणं कठीण आणि म्हणून पिकासो म्हणतो Every act of creation is first of all an act of destruction.
प्रत्येक नवीन कलाविष्कार करताना आधीचं सगळं नष्ट करा मनातून - आधुनिक काळातील अनाभ्यास (unlearning) ची संकल्पना इथे दिसते.
पण हा अनाभ्यास देखील एका रचनात्मक सृजनाकडे घेऊन जाण्यासाठी. वेगवेगळे संस्कार/ प्रभाव / शैली / प्रेरणा / कल्पना ज्या आधारे आत्तापर्यंत कलानिर्मिती केली; ते सर्व नवीन कलाविष्कारात अशा रीते मदतरूप होतील की कौशल्य प्रभावी करण्यास त्यांचा उपयोग होइल पण अनुभूती , तिचं प्रकटीकरण, त्याची शैली, त्यात प्रतिबिंबीत होणारं कलाकाराचं व्यक्तिमत्व ह्यात नावीन्य व नूतनता राहील आणि सगळ्यात महत्वाचं म्हणजे सहजता राहील. अशी सहजता की ज्यात सराव, तपस्या, अभ्यास, अनाभ्यास (unlearning) ह्या सगळ्यांचा परिपाक असेल पण तो दिसणार नाही. त्या कलाकारासाठी देखील हे विनासायास व सहजपणे होइल आणि तीच सहजता त्या अजरामर कलाकृतीत दिसेल.
लिओनार्डो द विंची म्हणून गेला त्याप्रमाणे simplicity is the ultimate sophistication.
माझ्या मते हे तेव्हाच होतं जेव्हा कलाकार निसर्गाशी, प्रेरणेशी, कल्पनेशी इतका एकरूप होतो आणि त्यामुळे तो कलाविष्कार इतका सहज बनतो; की जणू तो कलाकारच कलाविष्कार बनून त्या कलाकृतीत प्रकट होतो. कलाकार आणि कलाकृती ह्यांच्यामधील हे अद्वैत.
ह्याच संदर्भात आठवलं ते पु लं च्या वंगचित्रे मधील अनमित्र नावाच्या एका बालचित्रकाराला चित्रनिर्मिती करताना जवळून पहाण्याचा जो अनुभव पु लं ना मिळाला त्याबद्दल पु लं नी जे लिहीलय ते. निर्माता आणि निर्मीती ह्यांच्यामधील अद्वैताबद्दल ज्ञानेश्वरांच्या चार ओळींचा उल्लेख त्यात आहे.
तैसे भोग्य आणि भोक्ता
दिसे आणि देखता
हे सरले अद्वैता
अस्फुटामाजी
त्या अस्फुट अद्वैताच्या प्राप्तीसाठी कलाकाराचा प्रयत्न अथक चालत असतो. जीवनभराच्या विद्याध्ययन, सराव, अभ्यास अनाभ्यास, मनन, चिंतन, कल्पनारंजन ह्यातून, लहान मुलाप्रमाणे सहज निर्मिती करायची - सहज, साधी आणि म्हणून अद्वितीय अशी सहजसुंदर .
मात्र एकदा हे साध्य झालं म्हणजे पुढील नवीन आविष्कार आपोआप अजरामर होत नाही. त्यासाठी पुन्हा तीच तपस्या, अभ्यास अनाभ्यास आणि सहजता हा प्रवास व प्रयास अनिवार्य .
हा प्रवास निरंतरचा प्रवास. कलाकार व कला ह्यांच्या द्वैतापासून अद्वैतापर्यंतचा - जिथे प्रयास व सरावातून आलेली सहजता आणि म्हणून सुंदरता हा स्थायीभाव. जिथे कला स्वत:च कलाकार आणि कलाकार स्वत:च कला.
जेव्हा हे घडतं तेव्हा मायकेल ॲंजेलो म्हणून जातो The true work of art is but a shadow of divine perfection आणि एक अप्रतिम शिल्प निर्माण होतं. हे घडतं तेव्हा ऐ मेरे वतनके लोगो गाताना लताचा सूर पंडीतजीना रडवतो, हे घडतं तेव्हा मृत्यूंजय मधून कर्ण आपल्याशी बोलतो, हे घडतं तेव्हा शास्त्रीय संगीताची एखादी मैफील कायमसाठी स्मरणात रहाते आणि हे घडतं तेव्हा ज्ञानेश्वरी निर्माण होते.
-- मनिष मोहिले
तंत्रज्ञानाचा वर म्हणून व्हॉट्सॅप हे ॲप आपल्या मोबाईल वर आलं आणि शाळा सोडून वीस बावीस वर्षं झाल्यावरसुद्धा शाळासोबत्यांबरोबर व्हॉट्सॅप शाळा पुन्हा एकदा नित्यनेमाने भरू लागली.
जुन्या सवंगड्यांची नव्याने ओळख झाली. कुणाकुणाचे काही नवीन कलागुण सामोरे आले. ह्याच प्रवासात राजा (राजेश जोशी) चा ब्लॉग वाचनात आला आणि लक्षात आलं की राजा फक्त कुंचला वा कॅमेरा वापरूनच छान चित्र निर्माण करतो असं नाही तर त्याच्या लेखणीतून देखील तो फार सुरेख शब्दचित्र रंगवतो - साध्या सुलभ ओघवत्या आणि बोलक्या शैलीत.
त्याच्या ह्या ब्लॉगवरील एका लेखात त्याने जगप्रसिद्ध कलाकारांच्या अजोड कलेमागील त्यांच्या मनोभूमिकेबद्दल लिहीताना पिकासोचं एक वाक्य उद्धृत केलं होतं - पिकासो म्हणाला होता की मी चार वर्षांच्या सरावानंतर हुबेहूब राफाएलच्या शैलीत चित्र काढण्यात यशस्वी झालो पण एका लहान मुलासारखं चित्र काढण्यासाठी पूर्ण आयुष्य खर्ची घालावं लागेल असं वाटतं.
ते वाक्य वाचलं आणि एकदम काहीतरी चमकल्यासारखं झालं मनात. खरंच किती खोल अर्थ भरला आहे ह्या एका वाक्यात. काय अभिप्रेत असावं पिकासोला हे म्हणताना ? राफाएलच्या थोरपणाविषयी तर शंकाच नाही. पण तरीही तुलनात्मक दृष्ट्या लहान मुलाप्रमाणे चित्र काढणे हे जास्त कठीण ??
त्याचं कारण असं असावं की कलाकार जसा कलाकार असतो तसाच माणूसही आणि वाढत्या वयाबरोबरच त्याच्यातील माणसाप्रमाणेच कलाकार देखील संस्कारबद्ध होत जातो - कलेच्या बाबतीत हे संस्कार त्याच्या नजरेचे, अनुभूतीचे, प्रेरणास्त्रोतांचे आणि शैलीचे. त्याच्यातील माणूस कलाकार घडवत जातो आणि कलाकार माणूस. ह्या घडणीमध्ये कुठेतरी कळत नकळत साचा डोकावू शकतो. त्यामुळे कलाकाराच्या निर्मितीच्या दर्जात कमीपणा येतो असं नाही पण अनुभूतीच्या व्यक्त होण्यात क्वचित एक साचा आढळू शकतो - मग तो माध्यमाचा असो, शैलीचा असो, प्रेरणेचा असो वा त्या कलाविष्कारातून दिसणाऱ्या कलाकाराच्या व्यक्त्तिमत्वाचा असो.
पण लहान मुलांच्या बाबतीत असे कुठलेच संस्कार / प्रभाव नसल्यामुळे त्यांच्या प्रत्येक कलाविष्कारात एक नूतनता आणि सहजता दिसून येते - शैलीची, माध्यमाची, व्यक्तिमत्व प्रतिबिंबाची व प्रेरणेची देखील. एक सहजता व म्हणून सुंदरता - सहजसुंदरता.
मला वाटतं सहज ह्या शब्दाची सह + ज अशी फोड असावी. सह म्हणजे एकत्र / बरोबर आणि ज म्हणजे जन्मणे. प्रत्येक कलाविष्कारातून कला आणि कलाकार एकत्र दिसून येतात (जन्माला येतात ) तेव्हा ती कलाकृती सहज आणि म्हणूनच अप्रतिम, अद्वितीय वाटते कारण त्यात दोघांचं अद्वैत साधलेलं असतं.
म्हणूनच बघा की कोणतीही निसर्गनिर्मिती ही सगळ्यात सुंदर असते. कारण ती सहज असते. कलाकार निसर्ग आणि त्याची कलाकृती एकमेकांपासून वेगळे करताच येत नाहीत. हे अद्वैत साधण्यासाठीच प्रत्येक प्रतिभासंपन्न कलाकाराचा आटापिटा चालू असतो आणि ज्या क्षणी हे अद्वैत साधतं त्या क्षणी अजरामर कलाकृती निर्माण होते. मग ते चित्र असेल, शिल्प असेल, संगीत असेल वा शब्दचित्र असेल. ही सहजता येण्यात सराव हवा पण प्रभाव नसावा वा असलाच तर पडद्यामागच्या कलाकाराप्रमाणे असावा. लहान मुलांच्या बाबतीत हे शक्य असतं कारण त्यांच्या सृजनशीलतेवर कल्पनाविश्वावर साचा, शैली, मनोभूमिका ह्यांचा प्रभाव जवळपास नसतो आणि म्हणून ते मूल त्याच्या मूळ प्रकृतीप्रमाणे कलाकृतीत दिसतं - त्याच्या कलेबरोबरच्या अद्वैताचा परिपाक. लहान मुलांची कोणतीही कृती ही इतकी सहज असल्यामुळेच एखाद्या कलाकृती प्रमाणे सुंदर असते आणि दिसते.
म्हणूनच बहुतेक पिकासो म्हणाला होता
Every child is an artist. The problem is how to remain an artist once he grows up.
कलाकार, त्याची घडण आणि त्याची कलाकृती ही एक सतत चालू असलेली निर्मिती प्रक्रिया आहे ज्यात वेगवेगळ्या टप्प्यावर कलाकाराच्या प्रगल्भतेप्रमाणे कलाविष्कार होत रहातात व त्यातून प्रवासालेख दिसत रहतो - त्या कलाकाराचा एक कलाकार तसेच व्यक्ती म्हणून व त्याच्या कलेचाही. हा प्रवास जितका नूतन दिसत राहील, साधा सहज व सुंदर दिसत राहील तितका तो कलाकार मुक्त, निसर्गाच्या, प्रेरणेच्या व कलेच्या अधिक जवळ, अधिक सहज. आणि म्हणूनच बहुतेक पिकासोने वेगवेगळ्या माध्यमातून, वेगवेगळ्या शैलीत कलाकृती निर्माण करण्याचा प्रयत्न केला - जाणीवपूर्वक वा सहसा. कारण त्याच्याच म्हणण्यानुसार
Everything you can imagine is real.
मात्र हे नावीन्य, ही नूतनता रहावी ह्यासाठी आवश्यक आहे ते लहान मुलासारखं संस्कारीत / प्रभावित (influenced/processed) नसलेलं मन. पण वाढत्या वयाबरोबर मन अशा प्रकारे संस्कार / प्रभाव ह्यापासून अलिप्त ठेवणं कठीण आणि म्हणून पिकासो म्हणतो Every act of creation is first of all an act of destruction.
प्रत्येक नवीन कलाविष्कार करताना आधीचं सगळं नष्ट करा मनातून - आधुनिक काळातील अनाभ्यास (unlearning) ची संकल्पना इथे दिसते.
पण हा अनाभ्यास देखील एका रचनात्मक सृजनाकडे घेऊन जाण्यासाठी. वेगवेगळे संस्कार/ प्रभाव / शैली / प्रेरणा / कल्पना ज्या आधारे आत्तापर्यंत कलानिर्मिती केली; ते सर्व नवीन कलाविष्कारात अशा रीते मदतरूप होतील की कौशल्य प्रभावी करण्यास त्यांचा उपयोग होइल पण अनुभूती , तिचं प्रकटीकरण, त्याची शैली, त्यात प्रतिबिंबीत होणारं कलाकाराचं व्यक्तिमत्व ह्यात नावीन्य व नूतनता राहील आणि सगळ्यात महत्वाचं म्हणजे सहजता राहील. अशी सहजता की ज्यात सराव, तपस्या, अभ्यास, अनाभ्यास (unlearning) ह्या सगळ्यांचा परिपाक असेल पण तो दिसणार नाही. त्या कलाकारासाठी देखील हे विनासायास व सहजपणे होइल आणि तीच सहजता त्या अजरामर कलाकृतीत दिसेल.
लिओनार्डो द विंची म्हणून गेला त्याप्रमाणे simplicity is the ultimate sophistication.
माझ्या मते हे तेव्हाच होतं जेव्हा कलाकार निसर्गाशी, प्रेरणेशी, कल्पनेशी इतका एकरूप होतो आणि त्यामुळे तो कलाविष्कार इतका सहज बनतो; की जणू तो कलाकारच कलाविष्कार बनून त्या कलाकृतीत प्रकट होतो. कलाकार आणि कलाकृती ह्यांच्यामधील हे अद्वैत.
ह्याच संदर्भात आठवलं ते पु लं च्या वंगचित्रे मधील अनमित्र नावाच्या एका बालचित्रकाराला चित्रनिर्मिती करताना जवळून पहाण्याचा जो अनुभव पु लं ना मिळाला त्याबद्दल पु लं नी जे लिहीलय ते. निर्माता आणि निर्मीती ह्यांच्यामधील अद्वैताबद्दल ज्ञानेश्वरांच्या चार ओळींचा उल्लेख त्यात आहे.
तैसे भोग्य आणि भोक्ता
दिसे आणि देखता
हे सरले अद्वैता
अस्फुटामाजी
त्या अस्फुट अद्वैताच्या प्राप्तीसाठी कलाकाराचा प्रयत्न अथक चालत असतो. जीवनभराच्या विद्याध्ययन, सराव, अभ्यास अनाभ्यास, मनन, चिंतन, कल्पनारंजन ह्यातून, लहान मुलाप्रमाणे सहज निर्मिती करायची - सहज, साधी आणि म्हणून अद्वितीय अशी सहजसुंदर .
मात्र एकदा हे साध्य झालं म्हणजे पुढील नवीन आविष्कार आपोआप अजरामर होत नाही. त्यासाठी पुन्हा तीच तपस्या, अभ्यास अनाभ्यास आणि सहजता हा प्रवास व प्रयास अनिवार्य .
हा प्रवास निरंतरचा प्रवास. कलाकार व कला ह्यांच्या द्वैतापासून अद्वैतापर्यंतचा - जिथे प्रयास व सरावातून आलेली सहजता आणि म्हणून सुंदरता हा स्थायीभाव. जिथे कला स्वत:च कलाकार आणि कलाकार स्वत:च कला.
जेव्हा हे घडतं तेव्हा मायकेल ॲंजेलो म्हणून जातो The true work of art is but a shadow of divine perfection आणि एक अप्रतिम शिल्प निर्माण होतं. हे घडतं तेव्हा ऐ मेरे वतनके लोगो गाताना लताचा सूर पंडीतजीना रडवतो, हे घडतं तेव्हा मृत्यूंजय मधून कर्ण आपल्याशी बोलतो, हे घडतं तेव्हा शास्त्रीय संगीताची एखादी मैफील कायमसाठी स्मरणात रहाते आणि हे घडतं तेव्हा ज्ञानेश्वरी निर्माण होते.
-- मनिष मोहिले
No comments:
Post a Comment