गेल्या आठवड्यातल्या टाईम्सला एका वेलजी देसाई नामक आजपर्यंत माहीत नसलेल्या माणसाचं नाव वाचलं.
त्या वेळेस कळलं की तत्वावर चालून, जीवघेणी स्पर्धा न करता आणि अवास्तव नफ्यावर लक्ष केंद्रीत न करता माणसं यशस्वी उद्योजक बनू शकतात.
गांधीजींच्या ग्रामोद्योग व कुटीरोद्योगाला प्राधान्य द्यायच्या तत्वाची, प्रमाणातील व मनुष्यबळावर अवलंबून माफक यांत्रिकीकरणाशी सांगड घालून एक उद्योग उभा राहिला हे वेलजीभाईंच्या जिद्द व चिकाटीचं यश आहे.
१९८३ साली, मेकॅनिकल इंजिनीयर असलेल्या वेलजीभाईंनी नोकरी सोडली आणि Tiny Tech Plants या नावाची छोट्या यंत्रांची - जी एक / दोन माणसांनिशी सहज चालवता येतील - निर्मीती करणारा उद्योग सुरू केला.
आधुनिक औद्योगिकीकरण हे अखेरीस शोषणाकडे नेणारे असून छोट्या उद्योगधंद्याना प्राधान्य देणे गरजेचे आहे या गांधीजींच्या तत्वावर हा उद्योग चालतो. हे तत्व चूक की बरोबर हा जरी विवादास्पद मुद्दा असला तरी Tiny Tech ची गेल्या ३२-३३ वर्षातील यशस्वी वाटचाल निश्चितच कौतुकास्पद आहे.
या कारखान्यात अनेक अशी छोटी यंत्र बनवली जातात उदा - कुठल्याही तेल बियांपासून तेल काढणाऱ्या तेल गिरण्या, तेल शुद्धीकरण यंत्र, बटाटा व केळ्याचे वेफर्स बनवणारे यंत्र, आंब्याचा गर काढणारे यंत्र, ऊस पिळणारे यंत्र, गूळ बनवायचे यंत्र, सौर कुकर, सौर ऊर्जेवरचे पाणी पंप, सौर विद्युत यंत्र व इतर बरच काही.
एका यंत्रातून मर्यादित कच्च्या मालाच्या व थोड्या मनुष्यबळाच्या मदतीने छोट्या प्रमाणावर गरजेपुरते व त्यापेक्षा थोडे अधिक जे विकून उत्पन्न मिळेल असे उत्पादन येते.
त्यांचे मुख्य उत्पादन आहे तेल गिरणीचे. Tiny Tech Oil Mill हे एक असे यंत्र आहे की ज्यात काही भाग बदलून एकच यंत्र दोन तीन वेगवेगळ्या जातीच्या बियांमधून तेल काढण्यासाठी वापरता येते - उदा. भूईमूग, खोबरेल, सूर्यफूल, एरंडेल, कपाशी, तीळ, मोहरी, जवस, व्हेजीटेबल ऑइल, पाम तेल इत्यादी. त्याचप्रमाणे हे यंत्र हा एक छोटेखानी कारखाना असून त्यात बियाणे चुरडण्यासाठीची तयारी, बिया शिजवणे, त्या चुरडून त्यातून तेल काढणे आणि ते तेल गाळून शुद्ध नैसर्गिक तेल अंतिम उत्पादन म्हणून बाहेर काढणे ही सर्व कामे होतात.
उदा २०० किलो वजनाच्या व २ हॉर्स पॉवर च्या मोटरवर चालणाऱ्या एका यंत्रातून तासाला 300 किलो भूईमूग आत टाकून तेल काढता येते ज्यात दर १०० किलो भूईमूगामागे ७२ किलो तेल मिळते. याच यंत्राला काही वेगळे भाग जोडले की एरंडेलाच्या बियांपासून तेल काढता येते.
दुसरे यंत्र जे सूर्यफूल किवा पाम तेल काढण्यासाठी वापरतात ते देखील २ हॉर्स पॉवरच्या मोटरवर चालते आणि फक्त ६५ किलो वजनाचे आहे. यात सूर्यफुलाचे बी crush करण्याआधी crack करतात ज्यामुळे तेलाचं उत्पादन जवळपास २% जास्त होते. ह्या यंत्राची क्षमता देखील ताशी ३०० किलो ची आहे.
Renewable Energy अर्थात अक्षय ऊर्जा या प्रकारात ही कंपनी सौर उर्जेवर चालणारे पाण्याचे पंप, १० किलोवॅट क्षमतेचे सौर ऊर्जा निर्मीती प्रकल्प (जे वर्षाला १८००० KWH वीजेची निर्मिती करू शकतात) , सौर कूकर, व इतर अनेक उपयुक्त उपकरणे / यंत्रे बनवते.
सोलार बास्केट जे एक प्रकारचे सौर ऊर्जा संग्राहक व परावर्तक आहेत हे एक असेच एक उपकरण जे प्रामुख्याने विविध उद्योगात वाफ निर्मिती, गरम हवा निर्मिती, वीज उत्पादन ह्यासाठी वापरले जाऊ शकते. ह्याचे सर्वात लहान आकाराचे उपकरण ( which is completely foldable for easy
transport & can be erected easily within one hour) जे ४.५ ते ५ KW उष्णता शक्ती तासाला निर्माण करू शकते ते एक पारवलयिक (parabolic) आकाराचे बास्केट असून त्याची फ्रेम ही channel व square plate foundation base ची बनलेली असते. तिचा केंद्रबिंदू हा जमिनीलगत असतो आणि परवलयाची समांतर किंवा उभ्या अक्षाशी होणारी हालचाल केंद्रबिंदूची जागा बदलत नाही. म्हणजेच बास्केटच्या कोणत्याही अवस्थेत सौर ऊर्जेचे परावर्तन हे केंद्रबिंदूवरच होत असते.
विविध आकारात बनणाऱ्या या सौर बास्केटचा उपयोग हॉस्टेल्स हॉस्पिटल्स अशा ठिकाणी मोठ्या प्रमाणावर अन्न शिजवण्यासाठी ऊर्जा निर्मिती, कपडे उद्योगातील विविध प्रक्रियांसाठी ऊर्जा निर्मिती व इतर अनेक ठिकाणी होऊ शकतो आणि बाजारातील इतर उपलब्ध सौर संग्राहकांच्या तुलनेत याला २५% च जागा लागते आणि त्याची किंमत ३०% ते ४०% इतकीच असते.
फक्त १ हॉर्सपॉवर वर चालणारा व ट्रॉलीच्या सहाय्याने सहज एकीकडून दुसरीकडे हलवता येइल असा पाण्याचा पंप हा तर छोट्या शेतकऱ्यांना मिळालेले एक वरदान म्हणता येइल. प्रत्येकी २५० watt क्षमतेची सौर पॅनेल्स व इनव्हर्टर एका दोन चाकी फ्रेमवर असतात आणि सौर पॅनेल्स समांतर तसेच उभ्या अक्षावर हलवून सूर्याच्या दिशेने केंद्रीत केली जाऊ शकतात. दोन चाकी ट्रॉली सहजपणे एका शेतातून दुसऱ्या शेतात नेता येते. Submersible पंप सहजपणे एका व्यक्तीला पाण्यात सोडता येतो किंवा बाहेर काढता येतो. हा पंप ३०० लिटर / मिनीट ह्या वेगाने पाणी उपसू शकतो.
त्याच बरोबर वात ऊर्जेच्या क्षेत्रात ह्या कंपनीचे काम आहे. पवनचक्कीवर चालणारे पाण्याचे पंप हे त्यांचं एक उत्पादन. तसेच घरगुती वापरासाठी ५०० watt पर्यंत वीज निर्मिती करणारी छोटी wind turbines चे उत्पादन देखील ही कंपनी करते.
अशा पद्धतीने छोट्या छोट्या गावातील लोकाना स्वयंरोजगारासाठी मदत होइल अशा प्रकारचे काम या कारखान्याकरवी होते.
गेल्या तेहतीस वर्षात १११ देशात या Tiny Tech ची वेगवेगळी यंत्र निर्यात झालेली आहेत ज्यात प्रामुख्याने तिसऱ्या जगातील देश असले तरी ऑस्ट्रेलिया सारख्या देशाचेही नाव आहे.
माफक नफा तत्वावर गेली तेहतीस वर्षे या कारखान्याने उत्तम प्रतीची छोटी यंत्र बनवून स्वत:ची एक दर्जेदार यंत्रांचे कमी खर्चात उत्पादन करणारी कंपनी म्हणून नाव कमावले आहे. या कंपनीच्या वेबसाईट वर
ग्राहकांचे त्या विषयीचे अभिप्राय आहेत.
जर एखादी गोष्ट मनात आणून जिद्दीने काम करत राहिले तर असाध्य गोष्टीदेखील साध्य होतात याचंच जणू हे उदाहरण.
नुकताच IIM रायपूर नी वेलजीभाईंचा पुरस्कार देऊन सत्कार केला तर IIM अहमदाबाद व IIM इंदोर येथे सामाजिक उद्योजकता ( Social Entrepreneurship) या विषयाच्या अभ्यासक्रमात Tiny Tech चा समावेश करण्यात आला आहे.
आज ह्या निमीत्ताने ही बातमी वर्तमानपत्रात आली म्हणून आपल्याला कळली. नाहीतर एखाद्या चित्रपटाचं गाणं , एखाद्या सिनेताऱ्याचे उद्गार, एखाद्या मंदिराच्या पुजाऱ्याचे उद्गार व त्यावरून उठणारा वादंग यातच आपण इतके गुंतले जातो की अशी वेगळी वाट चोखाळून काही समाजाभिमुख काम करणाऱ्या लोकांना मात्र अप्रसिद्धीच्या अंधारातच रहावं लागतं ही दुर्दैवाची गोष्ट आहे.
या व अशा प्रकल्पाबद्दल अधिकाधिक लोकाना माहिती मिळणे व निळवून देणे ही आजची किमान गरज आहे.
------ मनिष मोहिले
