२१ मे च्या रविवारी पॉन सॅक्रिफाइस नावाचा चित्रपट पाह्यला. बॉबी फिशर च्या आयुष्यावरचा.
सुरेख चित्रपट. सत्तरच्या दशकाच्या सुरूवातीला बुद्धिबळाच्या खेळातील रशियाच्या जागतिक वर्चस्वाला आव्हान देणारा अमेरिकन ग्रॅंडमास्टर रॉबर्ट जेम्स "बॉबी" फिशर या अतिशय प्रज्ञावंत बुद्धिबळपटूची जीवन कहाणी सांगणारा.
सत्तरच्या दशकातील अमेरिका व रशिया यांच्या शीत युद्धाच्या पार्श्वभूमीवर खेळातील हार जीत ह्यालापण एक वेगळाच रंग लाभला होता. त्यातून बऱ्याच काळानी , रशियाच्या बुद्धिबळातील जागतिक वर्चस्वाला आव्हान देऊ शकणारा असा कुणी खेळाडू फिशरच्या रुपाने उदयाला येत होता.
अतिशय हुशार पण तेव्हढाच तऱ्हेवाईक आणि विक्षिप्त. रशियन आणि ज्यू वंशीय संपूर्ण जगाला आपल्या अधिपत्याखाली आणायचा प्रयत्न करतायत आणि त्यासाठी ते कोणत्याही थराला जाऊ शकतात हा विचार बॉबीच्या मनात इतका मूळ धरून बसला होता की त्यामुळे आपल्यावर सतत हेरांची पाळत आहे, आपल्या हॉटेल रूम मधील टेलिफोन "bugged" केलेले आहेत अशा शंकांनी फिशरचं डोकं भणाणून जात असे आणि त्यातूनच त्याच्या "मी अमुक अमुक व्यवस्था असेल तरच खेळीन" अशा चमत्कारिक अटी बाहेर पडत असत.
हा तऱ्हेवाईकपणा इतका पराकोटीला गेला की त्याच्या मानसिक स्वास्थ्याबद्दल सर्वत्र चर्चा सुरू झाली. या शंका बऱ्याच अंशी खऱ्या असाव्यात कारण १९७५ साली फिशरनी आपलं जगज्जेतेपद अबाधित / सुरक्षित ठेवण्यासाठी खेळण्या ऐवजी व्यावसायिक बुद्धीबळातून आणि सार्वजनिक जीवनातून अचानक निवृत्ती घेतली आणि रशियाचा अनातोली कारपॉव्ह जगज्जेता बनला - फिशर शी सामना न करताच. पुन्हा एकदा रशियाचं पारडं जड झालं.
त्यानंतर १९९२ साली फिशर अचानक "बाहेर" आला आणि संयुक्त राष्ट्रानी युगोस्लाव्हिया वर बंधन घातलेलं असून देखील तिथे स्पास्कीविरुद्ध एक अनधिकृत सामना खेळून तो जिंकला आणि अमेरिकन सरकारच्या रोषास पात्र ठरला. पुढे त्याला जपान मध्ये रद्दबातल ठरलेला अमेरिकी पासपोर्ट बाळगून आढळल्याबद्दल अटक झाली आणि अखेरीस आईसलॅण्ड नी आपलं नागरिकत्व देऊन त्याला आयुष्याच्या अखेरच्या वर्षात आसरा आणि देश दिला.
एका अतिशय बुद्धीमान व प्रज्ञावंत बुद्धीबळपटूच्या जीवनाची ही दुर्दैवी कहाणी. बरेच जण म्हणतात की यश फिशरच्या डोक्यात गेलं, त्यामुळे त्याचा मूळचा विक्षिप्तपणा वेडेपणात बदलत गेला.
पण हे असं जरी सगळं असलं तरी बॉबी फिशर हा जगात आजतागायत होऊन गेलेल्या महान बुद्धीबळ पटूंपैकी एक होता हे निर्विवाद.
आजच्या संगणकीय जमान्यात महान खेळाडूंच्या चालींबद्दल माहिती असणं व विश्लेषण करणं इतकं अवघड वाटत नाही पण १९७० च्या दशकात बॉबी फिशरने आपल्या प्रतिस्पर्ध्यांच्या खेळाच्या शैलीचा व प्रत्येक सामन्यातील चालींचा जितका खोलात जाऊन अभ्यास केला होता तितका क्वचितच कोणी त्यापूर्वी केला असेल असं जाणकारांचं म्हणणं आहे.
वयाच्या तेराव्या वर्षी एका स्पर्धेत बॉबी जो गेम खेळला त्याला बुद्धीबळाच्या जगतात " Game of the Century" म्हणून ओळखलं जातं. १९७२ साली ज्या चोवीस सामन्यांच्या शृंखलेत त्याने स्पास्की कडून जगज्जेतेपद खेचून घेतलं त्या शृंखलेतील सहावा गेम हा बऱ्याच तज्ञांच्या मते जागतिक व्यावसायिक बुद्धीबळातला आत्तापर्यंतचा सगळ्यात उत्कृष्ट असा खेळ होता व आहे ज्यात बॉबी फिशरनी पूर्णपणे अनपेक्षित व अचंबित करणाऱ्या चाली करून तो गेम अशा अभूतपूर्व रितीने जिंकला की स्पास्कीने देखील टाळ्या वाजवून त्याचं अभिनंदन केलं.
बुद्धीबळाच्या अभिनव अशा अफलातून शैली व्यतिरिक्त या खेळात बॉबीचं इतर योगदान देखील महत्वपूर्ण आहे. सध्या जागतिक व्यावसायिक बुद्धीबळात चालीसाठी घेतलेल्या वेळेची गणना करण्याची जी पद्धत सर्वमान्य रित्या वापरली जाते ती बॉबी फिशरनी तत्कालीन पद्धतीत सुधारणा करून तयार केलेली आहे. त्याचं My 60 memorable games हे पुस्तक हौशी, व्यावसायिक अशा सर्व बुद्धीबळपटूंसाठी एक must read आहे.
फिशर च्या विक्षिप्तपणाबद्दल बोलणाऱ्या लोकांपैकी किती जणाकडे, बुद्धीबळ सोडा पण; आपल्या स्वत:च्या क्षेत्रात सुद्धा अशी अभूतपूर्व कामगिरी दाखवण्याचं कौशल्य होतं ?
पण जेव्हा एखाद्या जगप्रसिद्ध व्यक्तीच्या आयुष्याच्या यशस्वीपणाचा आलेख तपासला जातो तेव्हा तो सार्वजनिक आयुष्याबरोबरच वैयक्तिक आयुष्यात कितपत यशस्वी होता, यश पचवू शकला की नाही , अपयश पचवू शकला की नाही इत्यादी अनेक निकष लावले जातात.
त्या संदर्भात आणि रंगांची पारंपारिक रुपकं लक्षात घेऊन, बुद्धीबळाच्या परिभाषेत बोलायचं तर बुद्धीबळाचा पट हे जीवन, त्यातले पांढरे चौकोन म्हणजे यश, सुख, समाधान, आनंद इ. तर काळे चौकोन म्हणजे अपयश, निराशा, दु:ख इ.
प्रत्यक्ष खेळात दोन्ही रंगाच्या सोंगट्या या निव्वळ सोंगट्या असल्या तरी आयुष्याच्या संदर्भात विचार करता, पांढऱ्या सोंगट्या म्हणजे चांगुलपणा, प्रामाणिकपणा, धैर्य, सचोटी, समतोल विचारसरणी, चिकाटी, आशावाद, बुद्धिमत्ता, नीतीमत्ता इ. सुगुण तर काळ्या सोंगट्या म्हणजे वाईट विचार, निराशा, पलायनवाद, क्रोध, मत्सर इ व इतर अनेक दुर्गुण.
या पटावर पांढऱ्या सोंगट्यांनी काळ्या सोंगट्यांना मात देत शेवटी काळ्या राजाला शह व मात देणं अत्यंत आवश्यक आहे. भले खेळाच्या मध्ये आपण स्वत:ला पांढऱ्या ऐवजी काळ्या चौकोनात पाहिलं तरी पांढऱ्या सोंगट्यांची ताकद पणाला लावून गेम जिंकायचा प्रयत्न करायलाच हवा.
नाहीतर भले तुम्ही बॉबी फिशर असाल आणि बुद्धीबळाचे जगज्जेतेपण असाल पण अपरिहार्यपणे तुमच्याबद्दल बोलताना नंतरच्या पिढ्या तुमच्या कौशल्याबद्दल बोलतानाच तुमच्या बाकीच्या आयुष्याबद्दल कणव, तुच्छता, तिरस्कार या सहित उल्लेख करतील.
तेव्हा जीवनाच्या बुद्धीबळात "काळ्या सोंगट्यांचा" बळी देत (pawn sacifice) पांढऱ्या सोंगट्यांच्या बळावर सर्व क्षेत्रात यशस्वी होण्याचा प्रयत्न करणं हाच बुद्धीबळाचा सर्वश्रेष्ठ गेम आहे नाहीतर आपल्याच दोषांच्या वा दुर्गुणांच्या हातंचं प्यादं (pawn) बनून बळी जात रहाणं हेच होत राहील.
---- मनिष मोहिले
सुरेख चित्रपट. सत्तरच्या दशकाच्या सुरूवातीला बुद्धिबळाच्या खेळातील रशियाच्या जागतिक वर्चस्वाला आव्हान देणारा अमेरिकन ग्रॅंडमास्टर रॉबर्ट जेम्स "बॉबी" फिशर या अतिशय प्रज्ञावंत बुद्धिबळपटूची जीवन कहाणी सांगणारा.
सत्तरच्या दशकातील अमेरिका व रशिया यांच्या शीत युद्धाच्या पार्श्वभूमीवर खेळातील हार जीत ह्यालापण एक वेगळाच रंग लाभला होता. त्यातून बऱ्याच काळानी , रशियाच्या बुद्धिबळातील जागतिक वर्चस्वाला आव्हान देऊ शकणारा असा कुणी खेळाडू फिशरच्या रुपाने उदयाला येत होता.
अतिशय हुशार पण तेव्हढाच तऱ्हेवाईक आणि विक्षिप्त. रशियन आणि ज्यू वंशीय संपूर्ण जगाला आपल्या अधिपत्याखाली आणायचा प्रयत्न करतायत आणि त्यासाठी ते कोणत्याही थराला जाऊ शकतात हा विचार बॉबीच्या मनात इतका मूळ धरून बसला होता की त्यामुळे आपल्यावर सतत हेरांची पाळत आहे, आपल्या हॉटेल रूम मधील टेलिफोन "bugged" केलेले आहेत अशा शंकांनी फिशरचं डोकं भणाणून जात असे आणि त्यातूनच त्याच्या "मी अमुक अमुक व्यवस्था असेल तरच खेळीन" अशा चमत्कारिक अटी बाहेर पडत असत.
हा तऱ्हेवाईकपणा इतका पराकोटीला गेला की त्याच्या मानसिक स्वास्थ्याबद्दल सर्वत्र चर्चा सुरू झाली. या शंका बऱ्याच अंशी खऱ्या असाव्यात कारण १९७५ साली फिशरनी आपलं जगज्जेतेपद अबाधित / सुरक्षित ठेवण्यासाठी खेळण्या ऐवजी व्यावसायिक बुद्धीबळातून आणि सार्वजनिक जीवनातून अचानक निवृत्ती घेतली आणि रशियाचा अनातोली कारपॉव्ह जगज्जेता बनला - फिशर शी सामना न करताच. पुन्हा एकदा रशियाचं पारडं जड झालं.
त्यानंतर १९९२ साली फिशर अचानक "बाहेर" आला आणि संयुक्त राष्ट्रानी युगोस्लाव्हिया वर बंधन घातलेलं असून देखील तिथे स्पास्कीविरुद्ध एक अनधिकृत सामना खेळून तो जिंकला आणि अमेरिकन सरकारच्या रोषास पात्र ठरला. पुढे त्याला जपान मध्ये रद्दबातल ठरलेला अमेरिकी पासपोर्ट बाळगून आढळल्याबद्दल अटक झाली आणि अखेरीस आईसलॅण्ड नी आपलं नागरिकत्व देऊन त्याला आयुष्याच्या अखेरच्या वर्षात आसरा आणि देश दिला.
एका अतिशय बुद्धीमान व प्रज्ञावंत बुद्धीबळपटूच्या जीवनाची ही दुर्दैवी कहाणी. बरेच जण म्हणतात की यश फिशरच्या डोक्यात गेलं, त्यामुळे त्याचा मूळचा विक्षिप्तपणा वेडेपणात बदलत गेला.
पण हे असं जरी सगळं असलं तरी बॉबी फिशर हा जगात आजतागायत होऊन गेलेल्या महान बुद्धीबळ पटूंपैकी एक होता हे निर्विवाद.
आजच्या संगणकीय जमान्यात महान खेळाडूंच्या चालींबद्दल माहिती असणं व विश्लेषण करणं इतकं अवघड वाटत नाही पण १९७० च्या दशकात बॉबी फिशरने आपल्या प्रतिस्पर्ध्यांच्या खेळाच्या शैलीचा व प्रत्येक सामन्यातील चालींचा जितका खोलात जाऊन अभ्यास केला होता तितका क्वचितच कोणी त्यापूर्वी केला असेल असं जाणकारांचं म्हणणं आहे.
वयाच्या तेराव्या वर्षी एका स्पर्धेत बॉबी जो गेम खेळला त्याला बुद्धीबळाच्या जगतात " Game of the Century" म्हणून ओळखलं जातं. १९७२ साली ज्या चोवीस सामन्यांच्या शृंखलेत त्याने स्पास्की कडून जगज्जेतेपद खेचून घेतलं त्या शृंखलेतील सहावा गेम हा बऱ्याच तज्ञांच्या मते जागतिक व्यावसायिक बुद्धीबळातला आत्तापर्यंतचा सगळ्यात उत्कृष्ट असा खेळ होता व आहे ज्यात बॉबी फिशरनी पूर्णपणे अनपेक्षित व अचंबित करणाऱ्या चाली करून तो गेम अशा अभूतपूर्व रितीने जिंकला की स्पास्कीने देखील टाळ्या वाजवून त्याचं अभिनंदन केलं.
बुद्धीबळाच्या अभिनव अशा अफलातून शैली व्यतिरिक्त या खेळात बॉबीचं इतर योगदान देखील महत्वपूर्ण आहे. सध्या जागतिक व्यावसायिक बुद्धीबळात चालीसाठी घेतलेल्या वेळेची गणना करण्याची जी पद्धत सर्वमान्य रित्या वापरली जाते ती बॉबी फिशरनी तत्कालीन पद्धतीत सुधारणा करून तयार केलेली आहे. त्याचं My 60 memorable games हे पुस्तक हौशी, व्यावसायिक अशा सर्व बुद्धीबळपटूंसाठी एक must read आहे.
फिशर च्या विक्षिप्तपणाबद्दल बोलणाऱ्या लोकांपैकी किती जणाकडे, बुद्धीबळ सोडा पण; आपल्या स्वत:च्या क्षेत्रात सुद्धा अशी अभूतपूर्व कामगिरी दाखवण्याचं कौशल्य होतं ?
पण जेव्हा एखाद्या जगप्रसिद्ध व्यक्तीच्या आयुष्याच्या यशस्वीपणाचा आलेख तपासला जातो तेव्हा तो सार्वजनिक आयुष्याबरोबरच वैयक्तिक आयुष्यात कितपत यशस्वी होता, यश पचवू शकला की नाही , अपयश पचवू शकला की नाही इत्यादी अनेक निकष लावले जातात.
त्या संदर्भात आणि रंगांची पारंपारिक रुपकं लक्षात घेऊन, बुद्धीबळाच्या परिभाषेत बोलायचं तर बुद्धीबळाचा पट हे जीवन, त्यातले पांढरे चौकोन म्हणजे यश, सुख, समाधान, आनंद इ. तर काळे चौकोन म्हणजे अपयश, निराशा, दु:ख इ.
प्रत्यक्ष खेळात दोन्ही रंगाच्या सोंगट्या या निव्वळ सोंगट्या असल्या तरी आयुष्याच्या संदर्भात विचार करता, पांढऱ्या सोंगट्या म्हणजे चांगुलपणा, प्रामाणिकपणा, धैर्य, सचोटी, समतोल विचारसरणी, चिकाटी, आशावाद, बुद्धिमत्ता, नीतीमत्ता इ. सुगुण तर काळ्या सोंगट्या म्हणजे वाईट विचार, निराशा, पलायनवाद, क्रोध, मत्सर इ व इतर अनेक दुर्गुण.
या पटावर पांढऱ्या सोंगट्यांनी काळ्या सोंगट्यांना मात देत शेवटी काळ्या राजाला शह व मात देणं अत्यंत आवश्यक आहे. भले खेळाच्या मध्ये आपण स्वत:ला पांढऱ्या ऐवजी काळ्या चौकोनात पाहिलं तरी पांढऱ्या सोंगट्यांची ताकद पणाला लावून गेम जिंकायचा प्रयत्न करायलाच हवा.
नाहीतर भले तुम्ही बॉबी फिशर असाल आणि बुद्धीबळाचे जगज्जेतेपण असाल पण अपरिहार्यपणे तुमच्याबद्दल बोलताना नंतरच्या पिढ्या तुमच्या कौशल्याबद्दल बोलतानाच तुमच्या बाकीच्या आयुष्याबद्दल कणव, तुच्छता, तिरस्कार या सहित उल्लेख करतील.
तेव्हा जीवनाच्या बुद्धीबळात "काळ्या सोंगट्यांचा" बळी देत (pawn sacifice) पांढऱ्या सोंगट्यांच्या बळावर सर्व क्षेत्रात यशस्वी होण्याचा प्रयत्न करणं हाच बुद्धीबळाचा सर्वश्रेष्ठ गेम आहे नाहीतर आपल्याच दोषांच्या वा दुर्गुणांच्या हातंचं प्यादं (pawn) बनून बळी जात रहाणं हेच होत राहील.
---- मनिष मोहिले
No comments:
Post a Comment