बिटकॉईन - समांतर / पर्यायी चलनव्यवस्था
आठवड्या किंवा दोन आठवड्या पूर्वीच्या पेपरला बातमी होती - बिटकॉईन चा दर एका बिटकॉईनला बाराशे डॉलर्स इतका वाढला आहे.
बिटकॉईन - हे एक जागतिक अंकात्मक व आभासी (कारण ते मूर्त स्वरुपात नाही तर फक्त अंकात्मक रुपातच आहे) चलन आहे ज्याचं नियंत्रण विकेंद्रीत आहे. तांत्रिक भाषेत बोलायचं तर बिटकॉईन हे क्रिप्टोग्राफी मधील हॅशींग या तंत्राचा वापर करून बनवलेलं (म्हणजे नक्की काय व कसं हे तज्ञ मंडळीच सांगू शकतील), जागतिक अंकात्मक (digital) आभासी चलन आहे आणि त्यावर कोणा एका देशाचं अथवा संस्थेचं नियंत्रण नाही.
३ जानेवारी २००९ रोजी बिटकॉईन प्रथम निर्माण केले गेले. सातोशी नाकामोटो बिटकॉईनचा जनक. पण तो एक व्यक्ती आहे का काही लोकांचा गट आहे याबद्दल अजूनही खात्रीलायक बातमी नाही.
एखादं चलन कसं वापरलं जातं - तर त्या देशाचं सरकार रोखे छापून केंद्रीय बॅंकेकडे गहाण ठेवतं (सरकारी तिजोरीतील सोन्याचा साठा व स्थिर आंतरराष्ट्रीय चलनात सरकारी तिजोरीची शिल्लक हे तारण) आणि त्या बदल्यात केंद्रीय बॅंक चलन छापून वितरण करते. हे चलन शेतकरी, उद्योजक, सेवा पुरवणारे याना मिळून ते त्याच्या मदतीने वस्तू तयार करून विकतात / सेवा विकतात आणि नफा कमावतात. या उत्पन्नातून सरकारला कर्जाची परतफेड होते, आयकर भरला जातो आणि तेवढ्या किमतीचे रोखे सरकार सोडवू शकते. चलनचक्र चालू राहतं.
यात दोन गोष्टी महत्वाच्या - (१) चलनाची किंमत शक्य तेवढी स्थिर राखणे आणि त्यासाठी सरकार स्थिर असणे व त्याही पेक्षा महत्वाचं म्हणजे सरकार बदललं तरी देशाची मूलभूत व व्यापक आर्थिक धोरणे स्थिर असणे आणि (२) चलन निर्मिती वर निश्चित नियंत्रण असणे (भरमसाठ चलन निर्मिती genuine / fake) झाली तर महागाई प्रमाणाबाहेर वाढून अर्थव्यवस्था कोलमडू शकते. (जसं पहिल्या महायुद्धानंतर १९२०-३० च्या दशकात जर्मनीत घडलं). या दोन गोष्टींवर जनतेचा त्या चलनावरचा विश्वास अवलंबून असतो आणि शेवटी कोणत्याही चलनाला तेवढीच किंमत असते जेवढा लोकांचा त्या चलनावरचा विश्वास. त्यामुळे या दोन गोष्टी अतिशय महत्वाच्या.
बिटकॉईन चलनाच्या संदर्भात देखील या गोष्टी महत्वाच्या ठरतात. पैकी चलननिर्मिती - सुरवातीला फक्त एका संगणकावर ही बिटकॉईन चलननिर्मिती झाली. सुरवातीला जगानी याकडे (तारण नसलेले चलन म्हणून) साशंकतेनी पाहिलं.
पण त्यामागचं अंकगणित तपासून ही विकेंद्रित अंकात्मक व आभासी चलनव्यवस्था शक्यतेच्या कोटीत बसतेसं दिसल्यावर त्याची स्वीकृती वाढत गेली.
आज एकापेक्षा अधिक संगणकांवर काही क्लिष्ट गणनविधी प्रक्रिया (complex algorithms) वापरून बिटकॉईन चलननिर्मिती होते. आजच्या तारखेला २१ दशलक्ष बिटकॉईन ही ह्या चलननिर्मितीसाठी वरची मर्यादा आहे. जर अधिक संगणक ह्या प्रक्रियेत सहभागी झाले तर गणनविधी प्रक्रिया अधिक क्लिष्ट बनवली जाते आणि संगणक कमी झाल्यास गणनविधी प्रक्रिया थोडी सोपी केली जाते आणि अशा पद्धतीने चलननिर्मितीचा वेग नियंत्रित केला जातो. ह्या निर्मिती प्रक्रियेला bitcoin mining अशी संज्ञा आहे. (हे तांत्रिकदृष्ट्या नक्की कसं होतं हे मला समजलेलं नाही. कोणाला अधिक माहिती असल्यास प्रकाश टाकावा).
तर अशा ह्या बिटकॉईन चलनातून peer to peer चलन हस्तांतरण होऊ शकतं जे वस्तू किंवा सेवेच्या बदल्यात असेल किंवा निव्वळ हस्तांतरण असेल. अशा प्रत्येक संगणकीय अंकात्मक (digital) व्यवहाराची एक नोंद होत असते आणि बिटकॉईन मध्ये व्यवहार करणाऱ्या सर्वाना ह्या नोंदी तपासता येऊ शकतात - सर्व उपभोक्त्यांच्या सामायिक हितसंबंधाना जोपासणे शक्य व्हावे यासाठी कोणा एकाकडे नियंत्रण नसते आणि सर्वजण "निर्धारित आचरणपद्धती" (protocol) चं पालन करतात.
आज बऱ्याच मोठ्या प्रमाणात बिटकॉईन ची उलाढाल होते आणि त्याची मागणी पुरवठ्यापेक्षा जास्त आहे आणि त्याचमुळे एका बिटकॉईन ची किंमत आज बाराशे डॉलर्स आहे.
मात्र या बाबतीत मला काही मूलभूत शंका / प्रश्न आहेत -
जागतिक विकेंद्रित अंकात्मक व आभासी चलन असलेल्या बिटकॉईनची किंमत अजूनही डॉलर्सच्या संदर्भात सांगितली जात असेल तर ही नवी चलनव्यवस्था आणि पारंपारिक चलनव्यवस्था एकमेकीना पूरक की स्पर्धक की पर्यायी ? आणि जर पारंपारिक चलनव्यवस्था राहणारच असेल तर बिटकॉईनची आवश्यकता काय ?
सोने अथवा स्थिर आंतरराष्ट्रीय चलन ह्यापैकी कुठल्याच तारणाचा पाठिंबा नसताना ही समांतर चलनव्यवस्था इतक्या मोठ्या प्रमाणावर स्विकारली जात असल्यामागचं तर्कशास्त्र काय ?
मात्र काहीही असलं तरी आज bitcoin is not only the next big thing but it is already in, in a big way and the way things look & experts feel, it is the future.
---- मनिष मोहिले
(टीप - वरील लेखात काही तृटी वा चूक असल्यास जाणकारांनी दृष्टोत्पत्तीस आणून द्यावी आणि ती सुधारणा केली जाईल. तसेच शक्य असल्यास उपस्थित केलेल्या शंकांचं निरसन करावं )
आठवड्या किंवा दोन आठवड्या पूर्वीच्या पेपरला बातमी होती - बिटकॉईन चा दर एका बिटकॉईनला बाराशे डॉलर्स इतका वाढला आहे.
बिटकॉईन - हे एक जागतिक अंकात्मक व आभासी (कारण ते मूर्त स्वरुपात नाही तर फक्त अंकात्मक रुपातच आहे) चलन आहे ज्याचं नियंत्रण विकेंद्रीत आहे. तांत्रिक भाषेत बोलायचं तर बिटकॉईन हे क्रिप्टोग्राफी मधील हॅशींग या तंत्राचा वापर करून बनवलेलं (म्हणजे नक्की काय व कसं हे तज्ञ मंडळीच सांगू शकतील), जागतिक अंकात्मक (digital) आभासी चलन आहे आणि त्यावर कोणा एका देशाचं अथवा संस्थेचं नियंत्रण नाही.
३ जानेवारी २००९ रोजी बिटकॉईन प्रथम निर्माण केले गेले. सातोशी नाकामोटो बिटकॉईनचा जनक. पण तो एक व्यक्ती आहे का काही लोकांचा गट आहे याबद्दल अजूनही खात्रीलायक बातमी नाही.
एखादं चलन कसं वापरलं जातं - तर त्या देशाचं सरकार रोखे छापून केंद्रीय बॅंकेकडे गहाण ठेवतं (सरकारी तिजोरीतील सोन्याचा साठा व स्थिर आंतरराष्ट्रीय चलनात सरकारी तिजोरीची शिल्लक हे तारण) आणि त्या बदल्यात केंद्रीय बॅंक चलन छापून वितरण करते. हे चलन शेतकरी, उद्योजक, सेवा पुरवणारे याना मिळून ते त्याच्या मदतीने वस्तू तयार करून विकतात / सेवा विकतात आणि नफा कमावतात. या उत्पन्नातून सरकारला कर्जाची परतफेड होते, आयकर भरला जातो आणि तेवढ्या किमतीचे रोखे सरकार सोडवू शकते. चलनचक्र चालू राहतं.
यात दोन गोष्टी महत्वाच्या - (१) चलनाची किंमत शक्य तेवढी स्थिर राखणे आणि त्यासाठी सरकार स्थिर असणे व त्याही पेक्षा महत्वाचं म्हणजे सरकार बदललं तरी देशाची मूलभूत व व्यापक आर्थिक धोरणे स्थिर असणे आणि (२) चलन निर्मिती वर निश्चित नियंत्रण असणे (भरमसाठ चलन निर्मिती genuine / fake) झाली तर महागाई प्रमाणाबाहेर वाढून अर्थव्यवस्था कोलमडू शकते. (जसं पहिल्या महायुद्धानंतर १९२०-३० च्या दशकात जर्मनीत घडलं). या दोन गोष्टींवर जनतेचा त्या चलनावरचा विश्वास अवलंबून असतो आणि शेवटी कोणत्याही चलनाला तेवढीच किंमत असते जेवढा लोकांचा त्या चलनावरचा विश्वास. त्यामुळे या दोन गोष्टी अतिशय महत्वाच्या.
बिटकॉईन चलनाच्या संदर्भात देखील या गोष्टी महत्वाच्या ठरतात. पैकी चलननिर्मिती - सुरवातीला फक्त एका संगणकावर ही बिटकॉईन चलननिर्मिती झाली. सुरवातीला जगानी याकडे (तारण नसलेले चलन म्हणून) साशंकतेनी पाहिलं.
पण त्यामागचं अंकगणित तपासून ही विकेंद्रित अंकात्मक व आभासी चलनव्यवस्था शक्यतेच्या कोटीत बसतेसं दिसल्यावर त्याची स्वीकृती वाढत गेली.
आज एकापेक्षा अधिक संगणकांवर काही क्लिष्ट गणनविधी प्रक्रिया (complex algorithms) वापरून बिटकॉईन चलननिर्मिती होते. आजच्या तारखेला २१ दशलक्ष बिटकॉईन ही ह्या चलननिर्मितीसाठी वरची मर्यादा आहे. जर अधिक संगणक ह्या प्रक्रियेत सहभागी झाले तर गणनविधी प्रक्रिया अधिक क्लिष्ट बनवली जाते आणि संगणक कमी झाल्यास गणनविधी प्रक्रिया थोडी सोपी केली जाते आणि अशा पद्धतीने चलननिर्मितीचा वेग नियंत्रित केला जातो. ह्या निर्मिती प्रक्रियेला bitcoin mining अशी संज्ञा आहे. (हे तांत्रिकदृष्ट्या नक्की कसं होतं हे मला समजलेलं नाही. कोणाला अधिक माहिती असल्यास प्रकाश टाकावा).
तर अशा ह्या बिटकॉईन चलनातून peer to peer चलन हस्तांतरण होऊ शकतं जे वस्तू किंवा सेवेच्या बदल्यात असेल किंवा निव्वळ हस्तांतरण असेल. अशा प्रत्येक संगणकीय अंकात्मक (digital) व्यवहाराची एक नोंद होत असते आणि बिटकॉईन मध्ये व्यवहार करणाऱ्या सर्वाना ह्या नोंदी तपासता येऊ शकतात - सर्व उपभोक्त्यांच्या सामायिक हितसंबंधाना जोपासणे शक्य व्हावे यासाठी कोणा एकाकडे नियंत्रण नसते आणि सर्वजण "निर्धारित आचरणपद्धती" (protocol) चं पालन करतात.
आज बऱ्याच मोठ्या प्रमाणात बिटकॉईन ची उलाढाल होते आणि त्याची मागणी पुरवठ्यापेक्षा जास्त आहे आणि त्याचमुळे एका बिटकॉईन ची किंमत आज बाराशे डॉलर्स आहे.
मात्र या बाबतीत मला काही मूलभूत शंका / प्रश्न आहेत -
जागतिक विकेंद्रित अंकात्मक व आभासी चलन असलेल्या बिटकॉईनची किंमत अजूनही डॉलर्सच्या संदर्भात सांगितली जात असेल तर ही नवी चलनव्यवस्था आणि पारंपारिक चलनव्यवस्था एकमेकीना पूरक की स्पर्धक की पर्यायी ? आणि जर पारंपारिक चलनव्यवस्था राहणारच असेल तर बिटकॉईनची आवश्यकता काय ?
सोने अथवा स्थिर आंतरराष्ट्रीय चलन ह्यापैकी कुठल्याच तारणाचा पाठिंबा नसताना ही समांतर चलनव्यवस्था इतक्या मोठ्या प्रमाणावर स्विकारली जात असल्यामागचं तर्कशास्त्र काय ?
मात्र काहीही असलं तरी आज bitcoin is not only the next big thing but it is already in, in a big way and the way things look & experts feel, it is the future.
---- मनिष मोहिले
(टीप - वरील लेखात काही तृटी वा चूक असल्यास जाणकारांनी दृष्टोत्पत्तीस आणून द्यावी आणि ती सुधारणा केली जाईल. तसेच शक्य असल्यास उपस्थित केलेल्या शंकांचं निरसन करावं )
Good information on bit coins.
ReplyDelete