निवृत्ती व रीटायरमेंट - एका दृष्टीकोनाचा फरक ??

रीटायरमेंट आणि निवृत्ती - एका दृष्टीकोनाचा फरक

निवृत्ती, Retirement - समानार्थी शब्द. आपल्या व्यावसायिक कार्याला पूर्णविराम देणे म्हणजे निवृत्ती ज्यासाठी इंग्लीशमध्ये retirement हा समानार्थी शब्द आहे. पण ते खरंच समानार्थी आहेत का ? आणि हा शब्द फक्त व्यावसायिक क्षेत्रापुरता मर्यादित आहे का ?

माझ्यामते ह्या दोन्ही शब्दांच्या अर्थात एका दृष्टीकोनाचा फरक आहे.

निवृत्ती यात नि:संग होऊन जायची वृत्ती असा अर्थ अभिप्रेत आहे मला. थोडक्यात व्यावसायिकच नाही तर एकंदरीतच सांसारिक गोष्टीन्मध्ये मला आता रस नाही, मी आता त्या सगळ्या गोष्टीत नाही. त्यातून मी काया वाचा मने बाजूला झालो आहे. पारलौकिक किंवा आध्यात्मिक क्षेत्रात पडून आत्मिक उन्नती करणे आणि कुवतीप्रमाणे कोssहम  चा अर्थ शोधणे, आपल्या जगात येण्याचा हेतू शोधणे आणि या संदर्भात गत आयुष्य तपासून पहाणे हा निवृत्तीचा मार्ग.  हा मार्ग स्विकारताना सहसा उतारवय हेच सर्वमान्य वय असलं तरी सांसारिक जबाबदाऱ्या नसतील तर स्वत:च्या मूळ स्वभावाप्रमाणे, प्रवृत्तीप्रमाणे हा निवृत्तीमार्ग कुठल्याही वयात स्वीकारता येतो. त्यासाठी स्वत:ची तेवढी आध्यात्मिक प्रगती झालेली असणं आवश्यक असतं. पण तो नि:संगपणा खऱ्या अर्थाने वृतीत आलेला असायला हवा. नसेल तर ओढूनताणून आणलेल्या या निवृत्तीला काहीच अर्थ नाही. त्याचप्रमाणे सांसारिक जबाबदाऱ्या टाळून किंवा अर्धवट टाकून ह्या मार्गाला जाण्यातही अर्थ नाही.  जर एखाद्याची तितकीच आध्यात्मिक उन्नती झालीच असेल तर शरीराने सांसारिक जबाबदाऱ्या ऊचलून देखील मनानी नि:संग रहाता येऊ शकतं. पण बहुतांश लोकांना हे जमत नसावं आणि म्हणूनच प्राचीन हिंदू धर्मानी वानप्रस्थाश्रम निर्माण केला असावा भौतिक अंतर असल्यावर मनानी दूर जायला मदत होत असावी.
एकंदरीत प्रापंचिक व व्यावसायिक जबाबदाऱ्या एका पिढीकडून सहजपणे पुढच्या पिढीकडे हस्तांतरित व्हाव्या ह्यासाठी हा एक उत्तम मार्ग होता व आहे.

थोडक्यात काय तर मनाचा नि:संगपणा महत्वाचा. तो आला की खऱ्या अर्थानी निवृत्त झाली ती व्यक्ती.

आता retirement चा विचार करू.

Retirement ह्या शब्दाची Re - tirement अशी फोड केली तर ? Re - tired.? Re - परत एकदा आणि tired - थकलो / थकले. जर व्यावसायिक क्षेत्रातून काया वाचा मने बाजूला झालोय तर मग हे परत थकणं कशासाठी / कोणासाठी ?

तर हे थकणं स्वत:साठी. आयुष्यातील वेगवेगळ्या भूमिका बजावताना उचलाव्या लागणाऱ्या जबाबदाऱ्या बाजूला ठेवून, त्या निभावताना आलेला थकवा बाजूला ठेवून ताज्या मनाने परत एकदा फक्त स्वत:साठी थकायचं - विश लिस्ट वर असलेल्या पण करता न आलेल्या सगळ्या गोष्टी करायच्या. ज्या जागा बघायच्या  बाकी राहिल्या असतील त्या जागा,  ती ठिकाणं बघायची, राहून गेलेली पुस्तकं वाचायची, वेळेअभावी अटेंड न करता आलेल्या गाण्याच्या, संगीताच्या मैफिली ऐकायच्या, मित्रमैत्रिणींच्या घोळक्यात, घड्याळाकडे पूर्ण दुर्लक्ष करून मनसोक्त गप्पा मारायच्या, सहचराच्या हातात हात घालून फिरताना संध्याकाळ रोमॅंटीक बनवायची, मन मोकळं करायचं, साचलेले सल सांगून टाकायचे, बाकी राहिलेली माफी मागून टाकायची, मुला नातवंडाना सल्ला द्यायचा, सोबत द्यायची पण अलिप्तपणे,किंवा एखाद्या समाजपयोगी कामात पडायचं. काही ही करायचं. फक्त एकच अट. जे करायचं ते फक्त स्वत:ला चांगलं वाटतय म्हणून. ईच्छा असो वा नसो, जबाबदारी घ्यावीच लागते. पण इथे या टप्प्यावर पूर्ण ऐच्छिक कामकाज. मात्र जर एखादी जबाबदारी घेतलीच तर ती प्रामाणिकपणे पूर्ण करायची. पण त्यातला थकवा हा समाधानाचा आणि स्वत:च्या समाधानाचा थकवा असेल.

पण मग ह्या रीटायरमेंट मध्ये आध्यात्मिक उन्नतीचं काय ? माझ्या मते पूर्ण समाधानी मनुष्य सुद्धा आपोआप नि:संग होत जातो. शेवटी आपण म्हणतो नं की आता निवृत्त झालो / रीटायर झालो, आता स्वस्थ पणे रहायचं. निवृत्ती वा रीटायरमेंट  या दोन्ही मध्ये शेवटी स्वस्थ रहाणं महत्वाचं. पण स्वस्थ म्हणजे काय ? जो स्वत:मध्ये स्थित असतो स्थिर असतो तो स्वस्थ. ही स्वस्थता कोssहम चं उत्तर शोधूनही मिळते किंवा लौकिक आयुष्यात पूर्ण समाधानानी जगून सुद्धा.

प्रत्येकानी आपापल्या प्रवृत्तीप्रमाणे निवृत्त व्हावं किंवा रीटायर. पु.ल. म्हणतात त्याप्रमाणे सुसज्ज स्नानगृहात बाथ क्रीस्टल्स वापरून ही आंघोळ स्वच्छ आंघोळ होते आणि घाटावरून नदीत दणादण उड्या मारून काठावरच्या दगडानी अंग घासून सुद्धा स्वच्छ आंघोळ होते. ह्यातला कोणत्या आंघोळीचा आनंद लुटावा हे प्रत्येक देहातल्या आत्मारामपंतांनी ठरवायचं. त्याचप्रमाणे निवृत्त व्हायचं की रीटायर हा देखील फक्त प्रवृत्तीचा आणि दृष्टीकोनाचा फरक आहे. रस्ते वेगवेगळे असतील. मुक्कामाचं ठिकाण एकच आहे.

-- मनिष मोहिले